Onze Lieve Vrouwe - beschermheilige van hertog Willem I van Gelre
1. vlnr: Hertogin Maria van Gelre, Onze Lieve Vrouwe, Jezus, hertog Reinald IV van Gelre. Renkums borduursel kussenovertrek (detail). Hertog en hertogin zonder aureool en in de Gelderse kleuren rood en blauw. OLV met aureool net als het Kind, notabene inclusief kruis. De hertogin verwijst met de duifjes naar de "Opdracht in de Tempel" en met de kaars naar Maria Lichtmis, d.i. de zegening van kaarsen.
|
Onze Lieve Vrouwe / Renkum
Onze Lieve Vrouwe klinkt vandaag de dag ons anders in de oren dan vroeger. Daarmee wordt Maria de moeder van Jezus aangeduid. Vooral als afkorting bij namen van kerken en kloosters. Omdat de naam Maria in dit stuk ook wordt gebezigd voor Maria van Gelre noemen wij haar
Onze Lieve Vrouwe of OLV gewoon om onderscheid te kunnen maken. In Renkum is dat haar geijkte naam. Het beeld van OLV van Renkum, dat in 1380 verscheen in de OLV kapel te Renkum, staat in de catalogus van de expositie uit 2018 gekwalificeerd als een Sedes Sapientiae (= Zetel der Wijsheid). Moeder en Kind kijken ingetogen, maar het speelse gebaar van Jezus die de sluier pakt, maakt het menselijk en laatgotisch (fig.3).
|
2. Maria d'Harcourt in de hortus conclusus. Imitatio Mariae. Miniatuur Gebedenboek f.019v. Staatsbibliotheek Berlijn. Na haar huwelijk werd zij Maria van Gelre genoemd.
|
Borduursel versus miniatuur
Maria van Gelre is op het borduursel de langste persoon (fig.1). Denkelijk was zij in werkelijkheid wel zo lang. Haar lichaamshouding noemen we
contrapost, zowel op het borduursel als in de beroemde miniatuur (fig.2). Deze term uit de beeldende kunst betekent dat het lichaamsgewicht op één been rust: het standbeen: links. Het ontspannen been heet speelbeen: rechts. De heup boven het standbeen is hoger dan die boven het rechter speelbeen. De schouder boven het standbeen is lager dan die boven het speelbeen. Nog een overeenkomst: het goudblonde, ietwat rossige haar ligt op beide afbeeldingen opgerold onder en aan weerskanten van de hoofdtooi. Ook de taille is identiek, al mist het borduursel de ceintuur. |
Deze bijdrage is deel uit een serie gewijd aan Maria van Renkum die september 2023 is gestart
|
3. Exempel
|
6. Pelgrimage
|
3. OLV van Renkum ±1350, Maas- Rijngebied
4. Doornenkroon en nagels, achterzijde van de Kleine Ronde Piéta, Johan Maelwael (?) Parijs, Musée du Louvre
|
Slag bij Niftrik - 27 juni 1388
Willem van Berchen memoreert in zijn Gelderse Kroniek de Slag bij Niftrik 27 juni 1388. Hij meldt dat hertog Willem I van Gelre, alvorens met 300 ruiters + 400 burgers vanuit Nijmegen naar Niftrik te gaan, eerst ging bidden bij het Maria-altaar in de St. Stevenskerk. Nadat hij ruim tienduizend Brabanders verslagen had, liet hij 18 veroverde banieren als eerbewijs bij het Maria-altaar in de Stevenskerk plaatsen. Tenslotte liet hij in Niftrik ter nagedachtenis een aan haar gewijde kapel bouwen. In 1397 (sterfjaar van zijn moeder) kreeg OLV van Renkum een dure mantel. Dit beeld zou in 1380 op miraculeuze wijze in de OLV Kapel van Renkum zijn beland. In 1399 sticht Willem daar twee vicarieën waaruit een kapelaan kon worden betaald om missen op te dragen voor zijn ouders, hemzelf en zijn gemalin Catharina van Beieren-Holland; zijn vader stierf eind 1393 en zijn moeder overleed eind 1397. In 1401 ontving Willem uit handen van de Franse koning Charles VI twee relieken als geschenk. (fig.4) Een fragment van het Heilig Kruis en een takje met een doorn uit de Doornenkroon, die hij voor de OLV Kapel in Renkum bestemde. Maria was de beschermheilige van hertog Willem I. Het beeld is reliekhouder geworden; er zit een holle ruimte in! |
Na het overlijden van Willem zijn in 1402 de genoemde vicarieën door zijn broer hertog Reinald opnieuw bevestigd, terwijl hij voor zichzelf en voor zijn eega Marie d’Harcourt ook missen liet opdragen. Kennelijk voelde hertog Reinald zich aan deze kapel zo nauw verbonden dat hij die
onser Capellen noemt. In 1405 sticht hij met zijn eega op de plek van deze kapel het OLV-klooster voor de Zusters van het Gemene (gezamenlijke) Leven, die de regel van Augustinus volgden en daarom Regularissen genoemd werden. Uit het voorgaande blijkt enerzijds gehechtheid aan Onze Lieve Vrouwe wat niet ongewoon is voor die tijd. Anderzijds bevorderden de broers Willem I en Reinald IV de devotie van OLV in opvallende mate. Een hertog kon zich veroorloven om met geldmiddelen en macht verder te gaan dan wie ook. Dat zien we aan Willem die in Niftrik een aan OLV gewijde kapel sticht kort na de gewonnen slag in 1388. Daaruit blijkt hoeveel dank hij meende aan OLV verschuldigd te zijn. Ook de stichting van het OLV-klooster van Renkum door Reinald en Maria van Gelre zal geen eenmalige geste zijn, als het geborduurd overtrek van het boekkussen door hen geschonken is. Maria van Gelre on tour
Oktober 2024 is de mini-expositie
in de OLV-kerk te Renkum te zien. |
|
De miraculeuze verschijning van Onze Lieve Vrouwe van Renkum anno 1380 sluit naadloos aan bij de Slag bij Hönnepel 24 maart 1379 die de Zusterstrijd om het hertogdom tussen Willems moeder Maria van Gelre en zus Mechteld beëindigt. Keizer Karel IV beëdigde Willem I als hertog van Gelre eind 1377 waar de keurvorsten bij waren, toch bleef Mechteld strijdlustig en stortte zich onverschrokken in deze gewapende strijd die voor haar echt bedroevend slecht afliep. Wie had toen het lef en de financiën plus de onbedwingbare behoefte om dit OLV-beeld in onser Capellen te Renkum te plaatsen en zonder daar ruchtbaarheid aan te geven? Zoiets helpt natuurlijk om de Maria-devotie te stimuleren. De ouders van Willem claimden de titel voor hem toen hertog Eduard via de pijl van Leers in 1371 het leven liet.
Zijn moeder, Maria van Gelre, had alle reden om haar naamheilige uit dankbaarheid eer te bewijzen en op een voetstuk te zetten, liefst waar al eeuwenlang OLV werd aangeroepen. |
Waar vond je toen zo'n wondermooi beeld in Maas- en Rijnlandse stijl? En welke beeldsnijder die deze stijl meester was, werkzaam in onze contreien, kon voor zo’n opdracht in aanmerking komen? Kunstwerken van dit niveau waren voor gewone stervelingen domweg onbereikbaar.
Ten opzichte van Renkum lagen Het Valkhof en Nijmegen op een redelijk bereikbare afstand. Marie d'Harcourt ging er te paard in één dag heen en reed inclusief de overtocht met het veer over de Rijn die dag nog terug. De bronnenlijst van de website Maelwael Van Lymborch Studies maakt het vrij simpel om kandidaten op te sporen. Wat te denken van ene meyster Arnt den beel(t)snyder? Hij heeft in 1389 warke tot mijns heren behuyff ge maect an den cameren, 13 gulden (G. Nijsten: 16 gulden). Erna kreeg hij opdracht gesneden warke voor 2 gulden te maken: iets minder geld maar wel puur goud! Laat Arnt van Lymborch - toeval of niet - de vader zijn van de jonge schilders Paul, Herman en Johan! |
G. Nijsten gaat in het overzicht niet verder terug dan tot 1386, maar Willems dankbaarheid jegens zijn beschermheilige Onze Lieve Vrouwe
is toch boven alle twijfel verheven. Vooral als we ons richten op de OLV Kapel te Niftrik, die na de Slag bij Niftrik in opdracht van onze hertog Willem daar verrezen is. Het ligt toch voor de hand dat de hertog in Nijmegen zijn licht zou opsteken voor enige verfraaiing of inrichting bij ambachtskunstenaars, maar daar is helaas niets van terug te vinden. Maar wel kerkboeken van elders! G. Nijsten meldt de aanschaf door Willem I van drie aparte missalen in zijn dissertatie Hof van Gelre p.172: Utrecht 14 aug.1389 à 45,50 gulden; Zaltbommel 1390 à 14 gld. + 14 gr. November 1392 à 21 gld. voor een Pruissentocht. De eerste aanschaf is vanwege de kostprijs vermoedelijk ook de kostelijkste in uitvoering met mooie sloten, mogelijk extra beslag. Zo'n missaal lag op het boekkussen te Renkum. Daar zijn slijtagesporen van zichtbaar in het borduursel. |
5. Tekening van het OLV-klooster, kopie van een muur in het pand in Wageningen waar de laatste kloosterzusters uit Renkum in de 80-jarige Oorlog hun toevlucht namen.
|
6.Kaart Renkum en omgeving (detail). Linksonder: OLV-klooster bij de Hartense beek met watermolen en de Bock. Historisch Documentatiecentrum Renkum. www.heemkunderenkum.nl / GA 0012 1409 Van Geelkercken, 1640
|
Kussenovertrek geborduurd voor het boekkussen in de OLV-kapel Renkum?
|
Opdracht in de Tempel + donoren Dit witlinnen kussenovertrek zou uit de parochiekerk van Renkum komen en maakt nu deel uit van de collectie van het Museum Catharijneconvent. Bij de mis lag op het boekkussen het missaal. Pastoor J.A.Taabe heeft het borduursel vóór zijn dood (2-1-1875 Wageningen) in Utrecht bezorgd bij het Aartsbisschoppelijk museum. ABM t 2060 l x b 57 x 71cm.(fig.7) |
Dit borduursel dateert volgens het museum uit ± 1400, de tijd waarin Reinald IV en zijn eega Maria van Gelre in Renkum het OLV-klooster stichtten en hertogin Maria hierheen pelgrimeerde. Onze enige bron is op dit moment het borduursel zelf plus het Catharijneconvent. Voor een afdoende analyse is interdisciplinair onderzoek gewenst: kunsthistorisch, heraldisch, materieel en historisch. |
De vragenlijst is lang. Wie kan waar en wanneer dit borduursel gemaakt hebben? Welke borduursteken zijn hier toegepast? Welke materiaal is er verwerkt en waarvandaan? Wat zien we eigenlijk? Welke positie neemt dit werk in gezien dergelijke uit de voorgaande eeuwen? Hoe verhoudt zich dit werk tot de kerkelijke en de kunsthistorische traditie? Wat is er verder aan context beschikbaar? |
7. Parochiekerk O.L.V. ten Hemelopneming, Renkum, collectie Museum Catharijneconvent te Utrecht. ABM t2060,Nederrijngebied, ±1400. Techniek: de ondergrond is van naturelkleurig linnen, waarop met rode, lichtgroene, blauwe en beige floszijde is geborduurd, bijna geheel in vlechtsteek. De bladeren en ranken zijn in ingrijpsteek, de haren met knoopsteek en zandsteek. De teksten en gezichten zijn getekend. Eén van de externe deskundigen heeft bij de naamgeving van de steken haar twijfels. Binnenkort moet nieuw onderzoek uitsluitsel geven.
|
OLV samen met Kind / Reinald IV van Gelre
De miniatuur van Maria van Gelre uit het Gebedenboek vergeleken met de dame in het rood op het Renkumse borduursel blijkt talrijke overeenkomsten op te leveren. In de hoop op dergelijke aanwijzingen zijn vervolgens OLV met Kind in beeld. Het loshangende haar zonder hoofdtooi en met aureool ook bij het Kind maar dan met kruis, laten géén ruimte voor twijfel aan hun identiteit.(fig.8) Michel Pastoureau ontdekte dat OLV in de kunst vanaf de 12de eeuw steeds vaker in blauwe kleding is afgebeeld. Dat dit borduursel hiervan afwijkt, verdient een nadere verklaring. Groen correspondeert liturgisch met de periode in het kerkelijk jaar waarin de Opdracht in de Tempel valt: 40 dagen na de Geboorte van Jezus. Maar in miniaturen van de Opdracht in de Tempel zien we OLV meestal in het blauw gekleed. De lichte tint groen die hier is toegepast bezorgt haar verschijning een lenteachtige tederheid. Groen verwijst naar hoop, groei, verwachting en toekomst. Het Kindeke is bloot in beeld wat op den duur in jongere afbeeldingen van Madonna met Kind standaard wordt. Als voorteken van zijn lot is het kruis in zijn aureool zichtbaar. Dat het Kindeke zich geschrokken afkeert van de man met de grote witte doek is vanwege de veronderstelling / het misverstand dat de besnijdenis nog zou moeten plaatsvinden. Zeker een misverstand want volgens de Joodse ritus vindt die plaats op de achtste dag na de geboorte van een jongetje waarmee het lid wordt van het Verbond (briet mila) dat door God met Abraham is gesloten (Genesis 15:18). Dit misverstand heeft via die afbeelding van de Opdracht in de Tempel nog eindeloos lang stand gehouden. Het Kind is vanwege de schrikreactie ook in beweging afgebeeld, terwijl de Madonna natuurlijke een en al rust uitstraalt. |
8. Geborduurd kussenovertrek van het boekkussen (detail). OLV-kapel Renkum? Collectie Museum Catharijneconvent te Utrecht.
Nu komen we terecht bij hertog Reinald IV van Gelre. Ook hij is in beweging afgebeeld. Als hertog van Gelre past het hem om een blauw voetlang gewaad te dragen, cf. zijn blauwe schild met de gouden leeuw; vandaar de goudkleurige gordel en verticale rode (ogenschijnlijk paarse) strepen in de stof. Deze kleur is eveneens door heraldiek bepaald, die refereert aan de rood genagelde en rood getande Gelderse leeuw. Die herinnert aan zijn voorvader graaf Otto I van Gelre / Zutphen die aan de 3de kruistocht (1189-1192) heeft deelgenomen en tot ridder van het Heilig Graf geslagen zou zijn. Als zoveel ridders uit het Maas- en Rijngebied verwees Otto ernaar door sindsdien de leeuw van Juda in zijn schild voeren.
|
|
Vergelijking borduursel vs. LTRH
In plaats van wat elders beweerd is, zijn de personages niet vlak of als silhouet verbeeld. Maar beweeglijk, levendig uitgewerkt qua houding en met oog voor detail, via haardracht, schoenen en relevante attributen.
Het subtiele lichte randje bovenaan het gewaad, de goudkleurige riem die net iets te strak is aangetrokken zodat erboven een lichte bolling zichtbaar wordt. Die beweeglijkheid en positionering, bovendien allerlei details waardoor men ogen tekort komt, dat alles komen we eveneens tegen op het januariblad van LTRH en elders in de kalenderserie bij de gebroeders Van Lymborch. (fig.9ab) Op het borduursel werkt vervaging van gezichten, onder meer bij de musicerende engelen, in het nadeel van de waardering. Intussen levert bij de engelen de weergave van het plectrum waarmee zij tokkelen een verbijsterend bewijs van oog voor de allerkleinste details. |
Renkums borduursel Reinald IV
9a. Reinald IV, hertog van Gulik en Gelre als Simeon bij de 'Opdracht in de Tempel'
|
Januariblad Charles d'Artois
9b. Charles d'Artois / Driekoningenbuffet, Chantilly, Musée Condé, Ms. 65, f2r. (detail)
|
De hoofdtooi van hertogin Maria van Gelre / geboren Marie d'Harcourt, die haar wapenschild symboliseert, dankt zijn kleuren rood en blauw in schaakbordmotief aan de kwartieren 1/4 van vader Harcourt: schild van goud rode dwarsbalken en 2/3 moeder Bourbon: een schild van azuur (blauw) bestrooid met fleur-de-lis / schuinbalk rood: dat is haar persoonlijke wapenschild.
Heraldisch millimeter groot.NB de gouden haarstrengen. 
|
10. Geborduurd kussenovertrek voor een boekkussen, oorspronkelijk uit de OLV-kapel te Renkum, mogelijk vanuit de Parochiekerk O.L.V. ten Hemelopneming, Renkum door de pastoor "overgedragen" aan het Aartsbisschoppelijk Museum te Utrecht, thans collectie Museum Catharijneconvent te Utrecht. Links: geborduurd wapen Harcourt / Bourbon op paramenten in de Maximiliankirche te Düsseldorf.
|
11.Zijde van het haar van OLV wekt de indruk dat dit goud is. Weet wel dat niet al wat blinkt van goud is.
|
"ledigheid is des duivels oorkussen"\
Vergelijking van het Renkums borduursel met miniaturen van de gebroeders Van Lymborch en andere kunstenaars, zowel borduursters als miniaturisten, bewijst dat zij voor elkaar niet onderdeden. Een voor deze tijd professionele praktijk is de gewoonte van de borduurster (+borduurder) om géén leegte te laten ontstaan, want "ledigheid is des duivels oorkussen" ofwel "horor vacui"= de angst voor de leegte. De consequentie is de tamelijk uitbundige aanwezigheid van ranken met bladeren en bloemen die bij nader inzien oa uit witte + rode rozen en eikenbladeren bestaan. Maar er is meer te zien. Er zijn vijf banderollen waarvan de teksten zijn vervaagd. Het zijn teksten uit de bijbel, het loflied van Simeon de profeet en de engelenzang Zo men ergens de duivel kon missen dan wel precies daar waar het missaal op dit boekkussen lag. In Renkum was dit boekkussen voorzien van een geborduurd kussenovertrek. Vervaardigd in opdracht van de donoren van het OLV-klooster, hertog Reinald IV en Marie d'Harcourt, meer bekend als hertogin Maria van Gelre. Of het Maelwael-Van Lymborch atelier dit borduursel heeft gemaakt, is niet zeker maar wel aannemelijk. Archiefbronnen zouden hier uitsluitsel over kunnen geven. Past het om dit geval aan Mette (Mechteld) Maelwael als borduurster te denken? Mette's beroep als borduurster is nog steeds niet uit archiefbronnen aangetoond. Dit borduurwerk bevat géén handtekening of sleutel die ons naar haar verwijst. Wie kan zeggen: It is signed all over? Jacobus Trijsburg © Barchem, 2024-06-30 |