Brak Willem I hier een lans?
1. Dit reliëf met ridders te paard in gevecht in het middeleeuwse kasteel Mariënburg (nu Malbork) in Pommeren, een regio in Polen. Onderdeel van de UNESCO World Heritage Site.
|
Ridders in gevecht, één met Gelders blazoen?
Bij eerste aanblik van dit reliëf verrast de ridder rechts met zijn blauwe schild en de gouden leeuw. Dan denk je vanzelf aan Gelre. Dan blijkt Mariënburg nota bene de locatie. Of Willem I van Gelre hier is afgebeeld is dan de volgende vraag. Hij is van 1377 - 1402 zeven maal in het machtsgebied van de Ridderlijke Duitse Orde geweest. Dat werd na 1309 vanuit Mariënburg bestuurd. Als dat toch eens waar zou kunnen zijn...
|
Een reliëf vol schitterende details
Even rustig kijken. De ridders hebben ruiterschilden.
Op het hoofd pothelmen. Prachtig die houding van de paarden en ridders met hun lans. De rechter breekt de lans,. Dat betekent volgens de regels van het steekspel dat hij heeft gescoord. Er wordt flink op de trompet geblazen. Maar dit platte pothelmtype, maliën armen en beenlingen, kniebeschermers (poleyns), zo'n lange tuniek dateren het steekspel ± tweede helft 13e eeuw! |
2. Deze plaquette van ivoor maakt deel uit van een doosje, d.d. 1320-40 en komt uit Parijs. Het snijwerk vertoont net zo'n riddergevecht. Collection Metropolitan Museum of Art, New York, accession: 17.190.256
|
Het steekspel wordt schouwspel
Bij nadere beschouwing blijkt de opstelling iconisch.
Na enig zoeken komen er enkele jongere tevoorschijn. In ivoor en op perkament duiken ridders in tweekamp op met lansen, niet om de tegenstander te doden, maar om die lans te breken op zijn schild. Het gezegde 'een lans voor iemand breken' is zo ontstaan. Het steekspel veranderde van een oefening in een schouwspel. |
Kostbare kleinoden als liefdesgeschenk
Supporters, vooral beminnelijke dames, zijn welkom. Zij voorzien hun favoriet van een persoonlijk bewijs van hun bewondering of brengen daarmee hun diepste gevoelens tot uitdrukking. Deze ridders figureren met hun mogelijk intieme relaties op kostbare kleinoden zoals een ivoren kistje en een ivoren spiegelhouder of in het Maastrichts getijdenboekje BL Stowe MS17. |
3. Museum Darmstadt. Spiegelhouder van ivoor met toernooi-scene, Berlin 1280-1340, .Afb. uit Hefner-Alteneck, zie slotregel.
|
Toenemende hoofse cultuur
Zowel de ivoren plaquette als de ivoren spiegelhouder weerspiegelen de hoofse cultuur, ontstaan in de 12e eeuw die een omslag in de normen en waarden van edelen en ridders teweeg bracht. Onfatsoenlijk en grof gedrag werd door een gecultiveerd en hoffelijk gedrag vervangen, zeker tegenover dames. Die gedragscode omvatte nieuwe regels. Aan de middeleeuwse hoven van vorsten, vorstinnen en edelen is die hoofse cultuur ontstaan, het begin van de huidige met name Europese beschaving. Troubadours en schrijvers brachten deze boodschap met gevoel voor romantiek onder woorden. 
4. Ridders jousting, Maastricht Hours, ca.1310. Sjerp aan de helm.
|
5. Deze ridder zou de graaf Van Loon kunnen zijn. Maastricht Hours BL Stowe MS17
Een gedragscode voor edelen en ridders
We zien in de Maastricht Hours dat de ridders aan hun helm een sjerp of shawl dragen, een teken van de dame die daarmee te kennen gaf dat de ridder in kwestie haar favoriet was. Voor het begin van een steekspel werden de dames uitgenodigd om wapenschilden + helmtooien te inspecteren. Zij konden dan aangeven welke ridder zich niet ridderlijk tegenover haar gedragen had. Een reden om zo'n ridder uit te sluiten van deelname aan dit toernooi. Zo had de herkenbaarheid van ridders via het wapenschild, hun helmtooi en het dekkleed van hun paard een functie, ook in de omgang met de dames in hun omgeving. Je wist immers wie je voor je had. |
|
Willem I van Gelre kruisvaarder
Willem was in zijn tijd een groot kruisvaarder, niet naar Jeruzalem dat in 1291 verloren ging, maar naar Pruisen om heidense Litouwers te kerstenen. Vanaf 1384 tot hij stierf in 1402 trok hij er zevenmaal heen, naar Mariënburg en Königsberg, een reis van weken. Zijn vader was zijn voorbeeld. Paravicini betwijfelt of die er ook zo vaak heen ging, maar is dat van belang? Hij was zeker niet zijn enige voorbeeld; Ridders van de Duitse Orde en vechtlustige (zoons van) heren, graven en hertogen uit de Lage Landen waren hem al voorgegaan en streden er om riddereer en zielenheil.
Als het reliëf vóór 1300 dateert, is hij niet afgebeeld. |
Zijn er vandaag de dag nog sporen van Willem in de voormalige Ordenstaat te vinden? Zijn blazoen zou in de kathedraal van Königsberg vereeuwigd zijn in een muurschildering. Helaas is daar geen afbeelding van bewaard. Dat de Maelwaels gezorgd hebben voor de ridderlijke uitdossing voor deze tocht is nog altijd aan de hand van archiefbronnen aan te tonen: ‘Herman Maelwael gehailt tot tween trumpwimpelen, die mijn lieve here mede had tot Pruissen’. Trompet-wimpels zullen behalve bij een gewapende strijd ook dienst hebben gedaan bij toernooien en bij de jacht. Wie vrede wenste moest zich oefenen voor de strijd om zo paraat te blijven. Dat verklaart de zin van toernooien.
Willem's toernooien zijn in archieven geboekstaafd. |
|
Is dit het blazoen van Gelre?
Is hier de gouden leeuw van Gelre afgebeeld, gekroond en met dubbele staart? Dat is zelfs bij uitvergroten onduidelijk. Zonder kroon en met een enkele staart kan het niettemin Gelre zijn. De bekroning en dubbele staart kwamen pas in gebruik nadat graaf Reinald II hertog van Gelre werd in 1339. De leeuw had tot dat moment één staart en geen kroon. Daarmee lijkt de weg open voor de identificatie richting Reinald II of zijn vader Reinald I of zelfs Otto II van Gelre. Een dateerbaar onderdeel bij de identificatie is de helm, die in de 13e eeuw eerst plat van boven was, maar uit oogpunt van veiligheid steeds boller werd. Dus is Reinald II niet afgebeeld; Reinald I en Otto II maken kans. Wie van de twee kan in
Mariënburg vereeuwigd zijn? Otto's bijnamen: de Lamme, de Hinkende, de Paardenvoet herinneren aan zijn klompvoet, een afwijking sinds zijn geboorte. Kon hij wel paardrijden? |
6. Het goud heeft de tand des tijds goed doorstaan of is via een recente restauratie opgefrist. Een scherpe foto kan de afgrenzing tussen schild en wapenrok kunnen verduidelijken. Reliëf uit de Mariakerk te Mariënburg (Malbork) in Pommeren-Polen.
|
Otto II (1215-1271) bereisde van jongs af aan tot zijn dood heel Europa en leverde slag na slag. Toch kan hij die ridder niet zijn; de Duitse Orde begint pas aan Mariënburg te bouwen na zijn overlijden. Bovendien zegelt Otto met een ruiter die in zijn schild de Gelderse leeuw met blokjes voert; het Mariënburgse ruiterschild mist blokjes. Vervolgens blijken zowel zijn zoon graaf Reinald I (1271-1326) als zijn kleinzoon graaf Reinald II (1326-1339) conform hun zegels de leeuw met blokjes te voeren. Als Reinald II in 1339 hertog wordt, draagt de leeuw een kroon en een dubbele staart, terwijl de blokjes zijn verdwenen. EINDE VERHAAL OF NIET HELEMAAL?
7. 1271 + Epitaaf van Otto II in Grafenthal. De graaf staand met zwaard en schild: Leeuw op een met blokjes bezaaid veld. L.: ANNO • INCARN(A)TIONIS • CHRISTI • 1255 OTTO • III • COMES • 7MUS • GELRIÆ • AC • SUTPHANIÆ • MONASTERIUM • ISTUD • CONSTRUI • IUSSIT • HOC • IN • MONUMENTO RECLUSUS OBIIT 1271 DIE DECIMO MENSIS IANUARII. (In het jaar 1255 na de geboorte van Christus gaf Otto II, de 7e Graaf van Gelre en Zutphen, opdracht tot de bouw van dit klooster. Hij stierf op 10 januari 1271 en rust onder dit grafmonument.) Verwoest in de Franse Tijd. (Venner, G.H.A.: De Grafmonumenten van de Graven van Gelder. Venlo, 1989. pp. 15-28)
|
|
8. Het grafmonument te Grafenthal vóór zijn onttakeling, gezien vanuit het noorden. Gewassen penttekening, omtreek 1800. Opschrift: "graftombe van graaf Otto den III. 7e graaf van Gelre en Zutphen in de kerk van 't klooster 's-Grevendael genoemd Nieuwklooster"
Tekening uit de Collectie Van Spaen, Hoge Raad van Adel, 's-Gravenhage
|
Gelderse edelen in de Brabantsche Yeesten
Mr. A.P. van Schilfgaarde*) vond op de vanen géén blokjes net zo min als op het tegenzegel van Reinald I. In de Brabantsche Yeesten van Van Boendale, een rijk geïllustreerde kroniek uit de 15e eeuw zijn de graven van Gelre, met name bisschop Hendrik, graaf Otto II, Reinald I te zien met gouden leeuwen zonder blokjes . Kleding en wapenrusting in de Brabanstsche Yeesten 15e-eeuws. Op het reliëf dragen de ridders maliën met kniebeschermers van plaatmateriaal (poleyns). Hun platte pothelmen waren in de 13e eeuw eigentijds net als de lange tunieken, typerend voor die periode. Ze maken allebei kans afgebeeld te zijn. De één doet voor de ander niet onder als het om reis- of vechtlust gaat. Maar Otto is voor Mariënburg te vroeg geboren. Reinald I maakt de meeste kans, gezien de biografie die Paul Moors aan hem wijdde, waarin zijn vechtlust geen grenzen kent, een krijgsheer ten voeten uit.
|
9. Otto II van Gelre, bisschop Hendrik en de graaf van Luxemburg adviseren de Brabantse hertogin-weduwe Aleidis bij de opvolging. Uit: Jan van Boendale, Brabantsche Yeesten.Koninklijke Bibliotheek Brussel, HS IV 685.
*) A. P. van Schilfgaarde, Zegels en genealogische gegevens van de graven en hertogen van Gelre, graven van Zutphen. Werken Gelre nr. 33. Arnhem 1967.
|
10. De Slag bij Woeringen 1288 waar Reinald I van Gelre van Jan I van Brabant heeft verloren en daarmee ook het hertogdom Limburg. De laatste heeft toen zijn hertogdom met Limburg uitgebreid. In deze afbeelding uiterst rechts en rechtsboven het blazoen van Gelre, blauw met de gouden klimmende leeuw. Uit: Jan van Boendale, Brabantsche Yeesten.Koninklijke Bibliotheek Brussel, HS IV 685, fol.113-114
|
Waar die blokjes goed voor waren?
Ter verklaring van die blokjes die zonodig op het schild van Gelre moesten, is ooit bedacht dat Otto II deze vermindering verkoos omdat het wapen voor een graaf anders te pretentieus zou zijn. In het idee om ooit eens tot vorst c.q. hertog verheven te worden, deed je er goed aan je bescheiden op te stellen.Toch waren er graven zat met leeuwen zonder blokjes. Een betere reden zou zijn dat het blauwe schild met de klimmende gouden leeuw al door een graaf werd gebruikt. Het kostte wat moeite, maar dat dit geslacht is via internet snel te vinden, zelfs laat 13e-eeuwse telgen, die in Mariënburg vereeuwigd kunnen zijn. Otto IV van Weimar-Orlamünde (r.1285-1318) voert dit wapen op een ruitertarge met lans-uitsparing in het vm. cisterciënzerinnen klooster Corona Coeli (=Himmelkron). De targe en beenbedekking en flamboyante stijl dateren het epitaaf enkele generaties jonger; het blazoen klopt helemaal. |
11. Otto IV graaf van Weimar-Orlamünde.
Click op de afbeelding voor de bron.
Otto regeerde Weimar met zijn broer Herman IV. Het blazoen is O.K., maar zonder bron valt niet te bewijzen dat hij (of zijn broer) is afgebeeld op het reliëf met ridders in Mariënburg. We zoeken door tot elk blokje op zijn eigen plekje ligt.
|
12. Otto IV van Weimar-Orlamünde (* vóór 1279; †1318) was een graaf uit de familie Weimar-Orlamünde (zijlijn van de Ascaniërs).
|
Dr. J.H. Hefner-Alteneck, Trachten, Kunstwercke und Gerätschäften von frühen Mittelalter bis Ende des Achtzehnten Jahrhunderts, nach gleichzeitigen Originalen. Frankfurt am Main, 1882. Afb.3: Bd. III, S. 7 (Tafel 153), S. 9 (Tafel 158); Afb. 12=Bd. III, S. 17, Tafel 175..