Chantepleure - duimgieter - tuingieter: symbool voor (bruids)tranen
De typische vorm, functie en naam van de chantepleure zijn overdrachtelijk tot een symbool geworden van de ontroostbare wederhelft van een liefdespaar bij verlies van de ander. Valentina Visconti zou de eerste zijn die deze chantepleure tot haar embleem koos. Dit naar aanleiding van de moord op haar man Louis d'Orléans in 1407 door Jan zonder Vrees. Hun oudste zoon, Charles d'Orléans, liet bij de uitgave van zijn gedichten dit embleem en het bijbehorende devies afbeelden. Dit symbool is later ook toegepast door Anne de Lusignan en Anne de Graville.
Qua functie, om planten water te geven, staat de chantepleure in de rij van gieters in allerlei vorm en materiaal. Het lijkt erop dat Marie van Kleef na het overlijden van haar ega Charles d'Orléans hetzelfde embleem aannam.
Qua functie, om planten water te geven, staat de chantepleure in de rij van gieters in allerlei vorm en materiaal. Het lijkt erop dat Marie van Kleef na het overlijden van haar ega Charles d'Orléans hetzelfde embleem aannam.
Afb.1 Het devies en het embleem op dit gobelin zijn van Anne de Graville (±1490 / ±1540) Musas natura, lachrymas fortuna luidt vertaald: Natuur voedt de muzen, maar fortuin geeft (bruids)tranen. Is enerzijds haar literair talent, anderzijds de woede van haar vader bedoeld? Het hartschild op het wapen stelt Visconti voor. NB de chantepleure is Anne's embleem.
Afb.2: Opening van de kruidentuin op de kasteelruïne van Stein in 2018. Afb.3: De kruidentuin bij kasteel Ammersoyen vlak na de herinrichting in 2023. Afb.4: Simon Bening (1483/84–1561), Gent, Da Costa Hours, MS M.399 fol. 4v. New York, Collectie Morgan Library & Museum. |
|
|
Dit verhaal begon op Huis Bergh in 's-Heerenberg. Een paar jaar geleden vond daar een expositie plaats over de plantage, volgens zeggen de oudst bestaande kasteeltuin in Nederland. Daar werd het publiek verrast met een
eeuwenoude tuingieter van rood aardewerk. Eenvoudig maar herkenbaar, puntgaaf en authentiek. De perfecte verbindende schakel tussen heden en verleden als je het over historische horticultuur hebt: de tuingeschiedenis. |
Het Woud der Verwachting laat op kasteel Ammersoyen 19/20 mei via Ammersoyen Middeleeuws Bewoond de middeleeuwen herleven. Daarbij zou onze kasteelvrouw perfect passen. Zij zou met zo'n keramische gieter in de hand de groei en bloei van de kruiden vast bevorderen door water te geven. Maar zoals gevraagd ook uitleg en instructies geven aan de hoveniers = vrijwilligers die uit de wijde omtrek hier regelmatig komen tuinieren.
|
Tuingieters 16de - midden 17de eeuw
Om boze invloeden uit het slot te weren brengt Cunigonde van Meurs Vrouwe van Bronckhorst-Batenburg vlier in bloei bij de toegangspoort aan. De monnik ondersteunt haar bezigheden met daarbij passende gebeden.
|
Vrouwe van Bronckhorst, Cunigonda van Meurs, is onze vraagbaak; haar mand bevat een keur aan kruiden uit eigen kruidentuin. Geneeskruiden zijn naast kruiden voor de keuken haar specialiteit. In de Middeleeuwen was die kennis onder slotvrouwen wijd en zijd verbreid. Het Anholter-Moyländer Cruydtboeck uit ±1470, dat in de Wasserburg Anholt bewaard bleef, bevat die kennis.
|
Identificatie Maria van Kleef / Charles d'Orléans op wandtapijt juist?
Parijs, Musée des Arts Décoratifs, Maria van Kleef huwt met Karel van Orléans in Sint-Omaars (1440); Brussels wandtapijt uit de 15e eeuw.
De tekst bij dit wandtapijt is ontleend aan Wikipedia. Dit is de boodschap die het Musée des Arts Decoratifs te Parijs via internet verspreidt. Als tweede optie noemt men: Anne de Lusignan / Louis de Savoye. Wie zijn het?
Sinds de publicatie van de navolgende analyse is er nieuwe informatie opgedoken die om heroverweging vraagt.
Sinds de publicatie van de navolgende analyse is er nieuwe informatie opgedoken die om heroverweging vraagt.
|
Wandtapijt met verloofd stel onder baldakijn. Parijs, Musée des Arts décoratifs.
Of dit Charles d'Orléans (47) en Marie van Kleef (15) zijn cf. de identificatie door Raimond van Marle, 1923, is de vraag. Hun leeftijdsverschil is zo groot dat de duiding van Anna Maria Cetto iets meer vertrouwen wekt. Zij meent dat Louis de Savoye (20) en Anne de Lusignan (15) zijn afgebeeld. Hun huwelijk is gesloten in 1433. het wandtapijt dateert uit 1460/65. Charles stierf in 1465,70 jaar oud. |
Uit de gaatjes in de bodem van de gieter in de rechterhand van de jonkvrouw drupt water op een bloeiende plant in een pot van aardewerk, symbool voor leven. Staan de letters A en I op haar ceintuur voor Anne de Lusignan? Haar jonker heeft rechts een poignard in de hand en links een stok. Het hondje, symbool voor huwelijkstrouw, speelt met een bot. De horizontale banen op haar boezem kunnen refereren aan de 5 blauwe en 5 zilveren banen van haar blazoen van Lusignan.
|
Regelrecht verbindt de baldakijn het wandtapijt met het geslacht Savoye. In de Onze Lieve Vrouwe-kerk te Breda houden zwevende engelen een baldakijn vast bij het grafmonument, dat in 1460-90 is gebouwd voor de Nassau's. Wellicht een nouveauté van Pierre Cuypers die als restaurator zo te zien geïnspireerd kan zijn door het feit dat Françoise van Savoye de eerste vrouw was van Hendrik III van Nassau-Breda. Cuypers kon de lust tot verfraaiing vrijwel niet onderdrukken als hij de kans had.
|
Antoine de Beaumont huldigt als vazal Charles d'Orléans als zijn leenheer (1460).
|
Charles d'Orléans als vorstelijke leenheer
De initiaal toont het moment waarop Charles d'Orléans, na terugkeer uit gevangenschap in Engeland, een vazal ontvangt die zijn leeneed aflegt. Dit initiaal toont ons Charles (± 47) als man van middelbare leeftijd in een blauwe houppelande en een rode chaperon op het hoofd in gezelschap van zijn jonge vrouw - links van hem. |
Achter hem een jongeman zoals Charles zelf afgebeeld zou zijn, mits hij even jong was als Marie van Kleef op het wandtapijt uit het Musée des Arts Décoratifs. Met andere woorden: hoe frappant ook dat de chantepleure op het wandtapijt vanzelf aan Charles d'Orléans doet denken. Als motief zou die vanzelf een andere duiding moeten hebben dan een verwijzing zijn naar het nog ongehuwde stel Charles d'Orléans / Marie van Kleef.
|
Carpentras Bibl. mun. ms. 0375 f002. Het ruitvormig wapenschild van Marie van Kleef toont op de heraldische rechterhelft: Orléans boven, Visconti onder; op de heraldische linkerhelft gekwartierd: Kleef 1, Nieuw Bourgogne 2 en Oud Bourgogne 3, Mark 4. Chantepleures en devies: Valentina Visconti.
|
Heroverweging vanwege nieuwe argumenten
Het lijkt erop dat op de chantepleure op het wandtapijt ook een tekst is geschilderd. Het paar staat ten opzichte van elkaar afgebeeld als zijnde nog ongetrouwd. De baldakijn komt Savoye toe vanwege het vorstendom Piëmont, dat die status verwierf in 1424. Charles d'Orléans, van geboorte een prins uit dynastie van de Capetingen, geslacht Valois, was na de dood van zijn vader in 1407 hertog van Orléans, wat een hogere titel zou moeten zijn dan vorst volgens experts, die de vorst tussen de hertog en de graaf plaatsen. Het ziet er naar uit dat rangschikking en importantie van adellijke titels in Europa in de loop der tijden en in de verschillende regio's / landen niet helemaal eenduidig zijn. |
Met andere woorden: Charles d'Orléans had evengoed onder een baldakijn geplaatst kunnen worden. Namelijk als hertog van Orléans in 1407 (kleinzoon van koning Charles V) met zijn vrouw, hertogsdochter van Kleef en van moeders zijde een Bourgogne. De kleurstelling (binnenzijde rood/buitenzijde blauw) klopt met wapen-kleuren die we bij de Valois-koningen & hertogen tegenkomen. Mocht zij Marie van Kleef zijn dan valt op dat zij het zogeheten Klee-blatt motief op haar ceintuur draagt die wellicht naar Kleef kan verwijzen. Maar de vijf blauwe (?) dwarsbalken zijn identiek aan het wapen van Lusignan. Die liggen echt dwars en verhinderen
toeschrijving aan Kleef. Wat blijft verbazen is hoe jong Charles is afgebeeld, terwijl hij 47 was toen het losgeld was betaald en bij aankomst direct met Marie trouwde. |
Moord op Louis d'Orléans in Parijs, 1407, waarbij de lijfwacht Van Mekeren uit Horssen (Gld.) hem lijfelijk beschermde, eveneens werd gedood.
|
Sinds haar man, Louis d'Orléans, was vermoord, had Valentina Visconti het motto aangenomen dat daarna zo populair werd: mij rest niets meer, niets meer rest mij en ze had als embleem een chantepleure (duimgieter) gekozen tussen twee S's, initialen van soucy (zorg) en soupirs (zuchten). Het ontroostbare verdriet van zijn moeder moet op Charles d'Orléans een onuitwisbare indruk achtergelaten hebben. Zijn poëtische erfenis telt een aantal verwijzingen die een duidelijke taal spreken en geïllustreerd zijn met afbeeldingen van de chantepleure.
|
Chantepleure, embleem van Valentina Visconti met devies: PLUS NE M'EST RIEN, gravure. Symboliseert haar ontroostbaarheid door de dood van haar man, Louis d'Orléans.
|
Afb. Alain Chartier, ca. 1457, Een chantepleure naast een bloeiende akelei. Bezitter van de poëziebundel van Charles d'Orléans was Marie van Kleef, hertogin van Orléans. Manuscript meerdere malen herzien, deels gekopieerd naar het ms. van Bertrand Richard, valet van Charles d'Orléans. Hij is in 1457 betaald voor de verzameling ballades; wapen en letter M van Maria van Kleef maken deel uit van de originele decoratie in de marge, terwijl haar motto "Rien ne m'est plus" en haar embleem, de chantepleure, pas toegevoegd zijn na de dood van haar ega Charles d'Orléans.
Carpentras, BM, 0375
Anne de Lusignan / Louis de Savoye, wandtapijt, Parijs, Musée des Arts Décoratifs; detail: chantepleure om planten water te geven.