Donor onbekend ~ getijdenboek in Sint Petersburg
Analyse miniatuur in Ms. NLR Lat.Q.v.I.112, folio 145v
Als bijvangst bij het onderzoek naar de afstamming van Queen Elizabeth II van de Schotse koningen uit het Huis Stuart kwam een getijdenboek tevoorschijn. Het ligt al 200 jaar in Sint Petersburg. Mary Queen of Scots kreeg het in 1553 op 11-jarige leeftijd in bezit. "Dit boek is van mij", schreef zij in het Frans "Ce livre est à moi". Maar het was niet voor haar gemaakt. Het was ruim 100 jaar ouder, waarschijnlijk een erfstuk. Wie de oorspronkelijke donor was? Die vraag wordt hierna beantwoord.
|
Deze miniatuur in het getijdenboek van Mary Stuart, Queen of Scots, in de Russische Staatsbibliotheek in Sint Petersburg toont de eerste bezitter als donor. Via analyse en vergelijking met eigentijdse bronnen is het gelukt haar identiteit vast te stellen. Het is begonnen met een analyse. In een hortus conclusus verwijzend naar de maagdelijkheid van de Maagd Maria bevindt zich op haar schoot het Kindje Jezus. Zijn linkerhand reikt richting donor die knielt. Het is gekleed in groen, kleur van de hoop, niet bloot zoals meestal. Rechts is de bisschop die de donor bemoedigt. Zijn linkerhand beroert haar schouder. De rode houppelande is met wit bont gevoerd en niet met hermelijn. De brede blauwe ceintuur is met goud beslagen. Bij de zwarte kaproen draagt zij nog een transparante voile. Tussen het Kind en de donor ligt een boek op een lage lezenaar bedekt met oranje stof en net als de rode stof van de baldakijn bestrooid met vergulde motieven. Wat het zesarmig gouden ornament bovenin de huif kan zijn?
Rothschild Canticles citeren een tekst van Augustinus over het mysterie van gelijktijdige eenheid en drie-eenheid van God (f.89v, p.103) bij de miniatuur (f.90r p.103) die zo'n ornament met drie goddelijke personen Vader / Zoon / Heilige Geest in een cirkel van zonnen bevat, die de glorieuze eenheid symboliseren. De toeschouwers kijken weg van dit mysterie dat ze niet kunnen bevatten als typisch voorbeeld van een enigma. Wat betreft de kleuren bij Maria en Kind is dezelfde zeldzame kleurstelling te vinden in het Bonnefanten Museum te Maastricht. |
De Maagd met Kind, miniatuur uit Mary Stuart’s getijdenboek. De knielende dame met voile kan de eerste eigenaar zijn. P. P. Dubrovsky’s collectie. NLR, Manuscript departement, Lat.Q.v.I.112 f. 145v
Als de baardloze bisschop in zijn zeldzame blauwe met groen gevoerde kazuifel bekend is, kan dit helpen om de donor te herkennen. Met zijn rechterhand steekt hij de kromstaf vooruit als teken dat hij in zijn eigen parochie is. De aureool om zijn vergulde blauwe mijter maakt hem tot een heilige.
|
Drie-eenheid in Rothchild Canticles f.90r.
|
Sedes Sapientiae (eind 13de eeuw), Bonnefanten Museum, Maastricht. Christuskind in een groene tuniek, Maria met blauwe mantel en rood/gouden gewaad.
|
|
Identieke margedecoraties
De margedecoratie bestaat uit symmetrische florale motieven, zoals onder meer aangetroffen zijn in het getijdenboek van Jean II Le Meingre, surnommé le Boucicaut (zie afb. rechtsonder). Als datering voor het getijdenboek van Jean Le Meingre geldt eerste kwart 15de eeuw. Na de Slag bij Azincourt (1415) overleed Jean Le Meingre als gijzelaar in Yorkshire, Engeland in 1421. Het manuscript bevindt zich in Paris, Musée Jacquemart-André, ms 2. |
Vanwege de datering van de houppelande in het getijdenboek van Mary Stuart op ongeveer 1440 door kostuumhistoricus Rianet Knevel is de gelijkenis qua margedecoratie verrassend. Het spreekt vanzelf dat de kunstenaar die gespecialiseerd was in margedecoraties zoals deze niet automatisch is gestopt na voltooiing van Le Meingre's boek. Sterker nog, margedecoraties van dit type waren zo populair dat er nog veel meer getijdenboeken, vooral in Vlaanderen, dit voorbeeld bleven navolgen tot halverwege de 15de eeuw. Hier komen we op terug; de vraag is of er verband bestaat.
|
Dubrovsky collectie. NLR, Manuscript departement, Lat.Q.v.I.112 f.145v
|
Livre d'Heures Le Meingre. Paris, Musée Jacquemart-André, ms 2
|
Verwante donoren in gelijktijdige getijdenboeken binnen de West-Europese rijksaristocratie
|
Alweer is sprake van een verbluffende gelijkenis met de eerste miniatuur. Bisschop St.Claude de Besançon staat als haar voorspraak de donor bij. Besançon ligt nabij Dijon, het machtscentrum van Bourgogne. Maria zit met Kind onder een praktisch identiek baldakijn. Wel ontbreken het symbool van de Drie-eenheid, de vlechten en de kroon. Verder draagt deze donor over de arm een bidsnoer. Ook onderscheidt deze miniatuur zich via de rugleuning aan de zetel De ommuring is onderbroken door een poort. Er staat een pot met een boompje op de muur naast de poort. Bovendien is het Kind hier, zoals gewoonlijk, ongekleed afgebeeld. 
Frans getijdenboek. Donor / St. Claude van Besançon. Ca. 1440, Pierpont Morgan Library and Museum. New York, Ms. 293 fol.149r.
|
Isabella Stuart (c.1427-1494), hertogin van Bretagne, voor Maria met Kind, was de tweede dochter van Jacobus I van Schotland en zuster van Jacobus II. Haar man, hertog François I van Bretagne, gaf haar dit getijdenboek in 1431 bij hun huwelijk; het was een erfstuk. Haar ‘wapenrok’ toont het wapen van haar man en haar eigen wapen. Bretagne op de heraldisch mannelijke rechterhelft, Schotland op de vrouwelijke linkerhelft. De zetel kent eveneens een rugleuning. Het Kind is bloot, neemt de banderol aan en pakt het bidsnoer. De margedecoratie lijkt ook identiek. Click op de miniatuur; het boek blijkt hergebruikt te zijn! 
Getijdenboek van Isabella Stuart, Rohan-meester, Ms 62 f76r (Angers, 1417-1431). Londen, Fitzwilliam Museum.​
|
Heraldiek steunt identificatie donor in Ms NLR Lat.Q.v.I.112 fol 145v
Miniatuur met in de marge links het gedeelde wapen Gelre/Gulik. P.P. Dubrovsky collectie. NLR, Manuscript departement, Lat.Q.v.I.112 f. 145v
Ce livre est à moi, Marie Reyne. 1554 = Dit boek is van mij, Mary Queen, 1554
|
In de marge links van de miniatuur met de anonieme donor voor Maria en Kind staat een wapenschild dat bijna onherkenbaar is verminkt. Misschien om plaats te maken voor het wapen van de nieuwe bezitter Mary Stuart? Ce livre est à moi, Marie Reyne. 1554, schreef zij onderaan fols.12v-13. Het manuscript staat vol met haar persoonlijke ontboezemingen. Veelzeggend is het gedeeld wapenschild. Het heraldisch rechterdeel toont vage sporen van blauw. Overal ontbreekt het bladgoud. 
Willem I van Gelre (huis Gulik) en Arnold van Gelre (huis Egmont) en opvolgers
Marie van Gelre was de oudste dochter van hertog Arnold van Gelre (huis Egmont) en Katharina van Kleef. Logisch dat Marie - als ongehuwde jonkvrouw - dit wapen voert in haar getijdenboek.
Katharina van Kleef, gehuwd met Arnold, was de moeder van Marie. Als gehuwde vrouw voert zij in haar wapenschild zowel het wapen van haar echtgenoot met de Gelderse en de Gulikse leeuw in de (heraldische) rechterhelft terwijl in de (heraldische) linkerhelft haar familiewapen Kleef / Mark staat afgebeeld.
|
Als dit het wapen van Gelre/Gulik zou zijn, dan klopt de volgorde die Marie van Gelre had via haar vader Arnold van Gelre: de klimmende gouden leeuw van Gelre in blauw versus de zwarte leeuw van Gulik in goud (zie afb.). Haar kleding stemt qua kleur overeen met de heraldiek van dit wapenschild: houppelande rood = roodgetongde & roodgenagelde leeuwen van Gelre en Gulik; kaproen zwart = zwarte leeuw Gulik; riem blauw = blauwe schild Gelre. 
Katharina's wapen, gedeeld I heraldisch rechts Gelre, heraldisch links Gulik en II doorsneden Kleef boven, Mark onder
|
Arnold van Egmont Breviary, New York, Morgan Library and Museum Ms.87, fol. 427r.
|
Arnold van Egmont Breviary, New York, Morgan Library and Museum Ms 87, fol 427r (detail rechtermarge naast het tekstblok)
|
|
Gelders wapen in getijdenboek van Arnold
Arnold van Gelre voert evenals Willem I van Gelre als hertog van Gelre het wapen van Gelre zoals hier in de
rechtermarge vergroot is afgebeeld. In de marge staat in elke hoek van het tekstblok een leeuw met hetzij het wapenschild van Gelre of het wapenschild van Gulik. |
Op folio 427r in Arnold's getijdenboek dat berust in de Pierpont Morgan Library and Museum in New York is kwistig gestrooid met de wapens van Gelre en Gulik Het wapen in de marge rechts toont de leeuw van Gelre gecombineerd met het wapen van Gulik in een volgorde zoals wij tegenwoordig nog kennen van de provincie Gelderland, conform Willem I van Gelre.
|
In het getijdenboek van Arnold van Gelre (links) knielt hij als donor voor Sint Nicolaas die hem zegent met het geijkte gebaar. De bisschop draagt een groene koormantel met het gouden gaffelkruis en spruit gevoerd met blauw. Ervoor ligt op een groene stof een gebedenboek. De hertog van Gelre verschijnt blootshoofds en draagt aan zijn riem een zwartlederen tas met gouden ornamenten. In het Latijn staat op de spreukband: O Sainte Nicolaes ora pro mei = O Sint Nicolaas bidt voor mij. In de kleding zijn de wapenkleuren van Gelre / Gulik terug te vinden: blauw voor het schild van Gelre, rood voor de nagels en tong van de beide leeuwen, zwart voor de leeuw van Gulik, en zoals gebruikelijk is goud minimaal toegepast, met name als voering en bij de metalen onderdelen van zijn tas en riem.
|
|
Is Marie van Gelre de donor en Sint Donatus van Brugge haar heilige?
|
Overgrootmoeder van Mary of Scots was Marie van Gelre (*Grave 1433 - †Edinburgh 1463). Zij was met koning Jacobus II van Schotland gehuwd en direct na haar huwelijk gezalfd, gekroond en gekleed als de koningin van Schotland. Het wapen in de marge van haar getijdenboek dateert niet uit de tijd toen Marie van Gelre met Jacobus II was gehuwd, maar toen zij zonder hermelijn ongehuwd en niet gekroond was.
Ook het ontbreken van het blazoen van Schotland duidt erop dat we kijken naar het wapenschild van de ongetrouwde jonkvrouw. Wie hier het wapenschild van de gehuwde koningin van Schotland in wil zien, moet bij I. heraldisch mannelijke rechterhelft uitgaan van het wapen van Schotland en bij II. de vrouwelijke linkerhelft van het wapenschild van haar familie. De Schotse klimmende leeuw is van keel, genageld en getongd van azuur (blauw), op een veld van goud binnen een dubbelgebloemde en tegengebloemde smalle binnenzoom. Elk bewijs voor zo’n heraldische speculatie ontbreekt. Gaat men er vanuit dat het Marie van Gelre (huis Egmont) is dan lijkt het logisch dat zij een persoonlijk getijdenboek kreeg nadat zij voor haar vorming aan het Bourgondische hof mocht komen. Philips de Goede en Isabella van Portugal konden bij de aanschaf van zo’n getijdenboek best bemiddelen.Wij weten dat Marie in 1449 in Schotland aankwam. Als zij geboren is in 1433 en op zevenjarige leeftijd aan het Bourgondische hof verscheen, zou zij al direct over een eigen getijdenboek beschikt kunnen hebben? |
Antonius Sanderus, Sint Donaas Kathedraal in 'Flandria Illustrata'. Hofkerk van de graven van Vlaanderen.
Mary of Scots, achterkleindochter en koningin van Schotland, kreeg 100 jaar later dit getijdenboek pas in bezit toen zij 11 jaar was, wellicht bij haar Plechtige Communie. Als Marie van Gelre als 11/12-jarige op f.145v afgebeeld, dan is die miniatuur van ±1444/5.
Onderscheidend en leidend is de blauwe kazuifel van de bisschop. Juist bij St.Donatus, patroonheilige van kerk, kapittel en bisdom Brugge, treffen we in die tijd een kazuifel aan met zo’n uitzonderlijke kleurstelling, liturgisch hoogst ongebruikelijk. Hij staat prominent op het paneel dat Jan van Eyck in 1434/6 schilderde. De donor, kanunnik Joris van der Paele, knielt bij de Madonna. Zijn naamheilige Sint Joris staat hem bij. Het blauw van St. Donatus en andere kleuren op het Brugse paneel stemmen overeen met de heraldische kleuren van Brugge: vlnr blauw, rood, wit en goud. |
Jan van Eyck: Bruggeling ~ kunstschilder ~ koppelaar ~ inspirator
Filips de Goede & Isabella van Portugal / Marie van Gelre's pleegouders
|
Zowel Jan van Eyck als de kanunnik blijken in de St. Donaaskerk te zijn begraven, respectievelijk in 1441 en 1443. Voordien en daarna zijn ook diverse leden van het Bourgondische hof in deze kerk bijgezet: raadsheren van de hertog, een kamerheer, een schilddrager, een schildknaap en zelfs familie van hertog Filips de Goede. Hieruit blijkt dat er tussen het Bourgondische hof en de St. Donatuskerk in geval van geloofszaken en in kunstzinnige verbeelding een band heeft bestaan. In het paneel is de keuze van de heilige die zich letterlijk en figuurlijk achter de donor schaart zonneklaar. Joris van der Paele en Sint Joris vormen samen een koppel via hun namen.
Marie van Gelre draagt de naam van de Maagd Maria, zij kan bij wijze van spreken haar naamheilige zijn. Maar wie zou Marie’s voorkeur kunnen hebben als voorspraak? In de getijdenboeken van haar ouders kon bij vader Arnold en bij moeder Katherina hun geliefde heilige Nicolaas figureren. Hij is zowel in Nijmegen als in Kleef de patroonheilige van de slotkapellen. Zou St. Donatus als patroonheilige van kerk, kapittel bisdom Brugge dezelfde positie toekomen in de denk- en leefwereld van Marie van Gelre? Zij hoort tot zijn parochie net als haar vorstelijke pleegouders, Filips de Goede en Isabella van Portugal. Het is de hofkerk van de graven van Vlaanderen. Het lijkt zinvol om hun familierelatie nauwkeurig in ogenschouw te nemen. 
Sint Nicolaaskapel op het Valkhof, vermoedelijk gebouwd toen Keizerin Theophanu (972 - 991) geregeld op het Valkhof vertoefde of kort daarna. Zij introduceerde St. Nicolaas in ons land.
|
In 1430 was Brugge het decor voor de viering van het huwelijk tussen Filips de Goede en Isabella van Portugal. Niemand minder dan Jan van Eyck was naar Portugal afgereisd om twee portretten van haar te maken, zodat Filips tevoren een indruk kon krijgen en onder de indruk kon komen van haar schoonheid. Zij landde in Sluis op Kerstdag 1429 en op 7 januari, één dag na Driekoningen, gaven zij elkaar daar het jawoord. Tijdens de vervolgens georganiseerde feestelijkheden in Brugge is de Orde van het Gulden Vlies voor het eerst bijeengekomen, waarmee hun huwelijk extra glans werd verleend. Filips creëerde op die wijze een gemeenschap van ridders die via hun toelating en de daaruit voortvloeiende verplichtingen elkaar trouw beloofden en daarna terug kwamen om vast te stellen of iedereen zich aan de afspraken hield, inclusief Filips zelf. Dit diende absoluut ook zijn eigen belang; hij was erop uit om het prestige, de macht en het territorium van Bourgogne te bevestigen en uit te breiden. Dankzij dit derde huwelijk, ditmaal niet met een Franse maar een Portugese prinses, wist Filips zich te profileren als een wijze, rechtvaardige en eerlijke heerser. Om zijn bestuurlijke lappendeken van heerlijkheden, graafschappen, hertogdommen en andere territoria te verenigen en te bezielen, vonden feesten en partijen, banketten en bijeenkomsten plaats, zoals met de ridders van de Orde van het Gulden Vlies. Bij het Kapittel van St.Omaars (1461) lijfde hij hertog Adolf van Gelre in, Marie van Gelre's broer.
Niet zonder reden heeft een bourgondische maaltijd spreekwoordelijk betrekking op overdaad. Ook zijn ruimhartige begunstiging van de kunsten droeg bij aan de glans en het aanzien van het Bourgondische hof, zodat musici, dichters, schilders en beeldhouwers tot weergaloze prestaties kwamen, die wij vandaag de dag nog steeds kunnen bewonderen. Toen Filips de Goede op 15 juni 1467 in Brugge stierf, begeleidde een rouwstoet met 20.000 toeschouwers hem naar de St. Donatuskerk, waar hij onder grote pracht en praal ceremonieel begraven werd voor het hoogaltaar. Later liet zijn zoon Karel de Stoute zijn lichaam naar Dijon overbrengen en bleven alleen zijn hart en ingewanden achter in Brugge. |
|
Marginale overeenkomsten
Deze achtergrond rechtvaardigt de hypothese dat ± 1444/1445 het getijdenboek via het Bourgondische hof in haar bezit kwam. Dat St. Donatus als heilige bisschop zijn bemoedigende hand op haar schouder legt, lijkt logisch. Hoewel de nagenoeg identieke margedecoratie in het getijdenboek dat toegeschreven is aan de Boucicaut-meester die datering bemoeilijkt. De 'Meester van het getijdenboek voor de maarschalk Boucicaut' is de noodnaam voor een Vlaamse miniatuurschilder en boekverluchter die werkzaam was in Parijs in de periode van ca. 1405 – ca. 1430. Nu staat vast dat miniatuurschilders en verluchters c.q. schilders van margedecoraties verschillende professies konden zijn en zelden dezelfde persoon. Vergelijkingsmateriaal om margedecoraties te dateren is nodig. Uit onderzoek blijkt dat men in Vlaanderen dit soort margedecoratie vaak kopieerde. Er kan ook sprake zijn van hergebruik van een erfstuk. Dynastiek en economisch succes
Door de relatie tussen Marie van Gelre en Filips van Bourgondië in kaart te brengen kan er mogelijk meer opheldering ontstaan. Marie’s moeder Katharina van Kleef (1417-1479) was de dochter van graaf Adolf IV van Kleef-Mark en Marie van Bourgondië. Maria van Bourgondië (1393-1463) was een Bourgondische prinses en via haar huwelijk van 1406 tot 1417 gravin en van 1417 tot 1448 hertogin van Kleef. Ze is een telg uit het huis Valois-Bourgondië, een dochter van Jan zonder Vrees, hertog van Bourgondië en daardoor een zuster van Filips de Goede. Dus was haar dochter Katharina van Kleef een volle nicht van Filips, hertog van Bourgondië. De conclusie is dat Marie van Gelre door de broer van haar grootmoeder in huis genomen is. Haar moeder en grootmoeder konden bijvoorbeeld via brieven weten wat zij beleefde. Men mag er vanuit gaan dat het huwelijk van Marie van Gelre met koning Jacobus II van Schotland hen met trots heeft vervuld. Haar pleegouders Filips en Isabella behaalden zowel een dynastiek als een economisch succes, gelet op de handelsovereenkomsten die ruim vóór het benodigde huwelijkscontract werden gesloten. |
Bourgondische gulheid
In de 50 jaar die Filips heeft geregeerd werd zijn expansiepolitiek niet gekenmerkt door militair geweld maar door huwelijken te arrangeren, heerlijkheden, graafschappen en hertogdommen over te nemen en onder zijn gezag te brengen, bondgenootschappen te sluiten en bij conflicten als bemiddelaar op te treden. Bij zijn overlijden had hij nota bene 18 verschillende landsheerlijke titels op zijn naam gebracht. Niet door veldslagen maar behendig manoeuvreren bracht hij het ideaal van een herschapen Lotharings Middenrijk naderbij. Dit ging gepaard met een groots vertoon, bevordering van de kunsten op een schaal die hem als mecenas bij uitstek onvergetelijk maakt. Naast haar bruidsschat en haar huwelijksfeest die hij voor zijn rekening nam, liet hij zijn achternicht vast niet met lege handen naar Schotland vertrekken. Van die Bourgondische gulheid kan het getijdenboek uit Sint Petersburg getuigen, ook al zou dit een erfstuk zijn. 
Onderschrift: James the seconde maried the Duke of Gelders daughter
|
Tekst © Jacobus Trijsburg, 25-10-2022 ~ Ons bestuur en kostuumhistoricus Rianet Knevel en archivaris Gerrit Kouwenhoven van het streekarchief Epe, Hattem en Heerde dank ik hartelijk voor hun waardevolle adviezen.
Marie van Gelre, koningin van Schotland maakt deel uit van het voorgeslacht van Queen Elizabeth II Dat wordt beschreven in een bijdrage op deze website. CLICK HIER voor de "Roots of the Queen".