ezel in de kunst

De ezel ~ geliefd zinnebeeld in de middeleeuwse religieuze kunst

Ezel als metgezel van Jezus sinds zijn geboorte tot aan zijn kruisdood

Reliëf - Kindje Jezus tussen de os en de ezel - Milaan - Basiliek van Sant'Ambrogio - Sarcofaag van Stilicone, 4de eeuw na Chr.

Pasen was ooit het hoogtepunt in het kerkelijk jaar. Tot 1 januari 1575 gold Eerste Paasdag zelfs als eerste dag van het jaar. Maar na de invoering van de Gregoriaanse kalender in de Lage Landen veranderde dat. Toen begon de jaartelling op 1 januari. Toch beschikt Pasen nog altijd over een uitzonderlijke positie, want de veertig dagen vóór Pasen vormen de Vastentijd, die begint met Vastenavond (carnaval). De laatste week is de Goede Week, die met Palmpasen begint. Op tal van plaatsen in Nederland gaan kinderen met de Palmpaasstok mee in een optocht die aan de intocht van Jezus in Jeruzalem zou herinneren. Daarom is het broodhaantje bovenop de stok voorzien van een palmbosje, vroeger van buxus, nu van liguster of een ander groenblijvende heester.
Aanvankelijk reed in de Middeleeuwen een persoon in de rol van Jezus mee in de stoet, niet te paard maar net als Jezus zelf op een ezel. Later verving men zowel de ezel als de persoon respectievelijk door een houten ezel en een houten Christusbeeld. Vanaf de 17de eeuw werd dat oneerbiedig gevonden en volgde steeds vaker een verbod. Maar onder meer in Hoegaarden (België) leeft de traditie voort. Daar wordt de palmezel met een beeld van Christus nog rondgereden. In diverse musea bleven exemplaren behouden oa in het Rijksmuseum Twenthe.

Palmezel, Zuid-Duitsland, vermoedelijk 1300-1350. Collectie Rijksmuseum Twenthe te Enschede

Eeuwenoude geschiedenis van de ezel in de Christelijke kunst

Detail van de sarcofaag van Adelfia, Syracuse, 330 na Christus.

In de volksmond speelt de ezel géén glansrol. De ezel is spreekwoordelijk dom, dwars, eigenwijs en koppig. De kreet zo dom als het paard van Christus en dat was een ezel is géén kwalificatie waar je blij van wordt. Menig verhaal bevestigt dit negatief oordeel over de ezel. Dat 2000 jaar Christendom geen beter beeld van dit slimme en gevoelige dier oplevert, is raar. Want dit dier speelt daarin veelvuldig een hoofdrol. In de iconografie van Jezus komt de ezel reeds vanaf zijn geboorte voor. De oudste afbeelding van een os en een ezel met Jezus in doeken gewonden liggende in de kribbe staat op een reliëf uit 330 na Christus in Syracuse op Sicilië. Met hun adem verwarmen zij het kind. Dit ensemble met iconische potentie bleef tot in onze tijd gehandhaafd.

Mogelijk herinnert dit wijd en zijd bekende plaatje aan een tekst in Jesaja 1:3 dat luidt: “Een os herkent zijn meester, een ezel kent zijn voederbak, maar Israël mist elk inzicht, het volk leeft in onwetendheid”. Deze tekst zag men als de voorspelling dat God iemand zou sturen om Israël te onderwijzen. De evangeliën van Lucas en Mattheus noemen geen os of ezel in tegenstelling tot andere bronnen die geen deel uitmaken van het Nieuwe Testament. Niettemin ontstond in de Middeleeuwen de traditie om de os en de ezel samen bij Jezus' Geboorte af te beelden. Bij de oudst bekende middeleeuwse afbeeldingen horen miniaturen uit de tiende eeuw in het Angelsaksische gebedenboek van St Aethelwold van Winchester (± 908 - 984), vervaardigd ± 963-984.

Os en ezel bij Jezus' Geboorte, Gebedenboek van St. Aethelwold, ±963-984, Engeland. f. 15v. BL Add MS 49598

Jezus' geboorte in miniatuur + ivoor 10e eeuw

Jezus' geboorte, ivoor, Byzantium, 10e eeuw. Jezus in de kribbe, Johannes de Doper in bad? zeven engelen, twee herders, Jozef en de kraamhulp

In de tijd van de gebroeders Van Lymborch zijn de os en de ezel net zo vanzelfsprekend aanwezig als Maria en Jozef. Gebaseerd op die traditie maken zij herkenbaar deel uit van de kerststal tot in onze tijd. De oorsprong van die traditie ligt bij Franciscus die in 1223 de eerste kerststal oprichtte in het Italiaanse plaatsje Greccio.

N.N., Geboortepaneel van een oorspronkelijke triptiek van hertog Filips de Stoute, ± 1400. Antwerpen, Museum Mayer van den Bergh

Deze fresco in de bovenkerk van de San Francesco te Assisi toont Franciscus die het Kind uit zijn kribbe tilt. Os en ezel staan ervoor.

Wonderlijk genoeg breidde de veestapel zich rondom de kerststal steeds verder uit o.a. met cheeta’s, paarden, schapen en dromedarissen, zoals we bij de gebroeders Van Lymborch zien. Inmiddels vindt bij de levende kerststal een kentering plaats sinds de Partij voor de Dieren erin slaagt de overheid te bewegen om via wet- en regelgeving hieraan paal en perk te stellen.

Het valt kenners op dat werken van de gebroeders Van Lymborch geïnspireerd lijken op fresco’s van Giotto of Gaddi uit Italië. Maar of de broers ooit in Italië waren, is onbekend. Mogelijk beschikten ze over tekeningen.

Giotto, Vlucht naar Egypte, fresco, Scrovegni Kapel, Padua, c.1305

Click op de miniaturen voor aanvullende informatie...

Gebr.Van Lymborch, Vlucht naar Egypte, de Belles Heures, 63r MET

Melchior Broederlam, 'De Vlucht naar Egypte', zijpaneel retabel (detail). Dijon, Musée des Beaux Arts

Tacuinum Sanitatis BnF, Ms. Lat 9333. Rijnland, 15de eeuw. f.97r

De iconografie van Jezus omvat naast de Geboorte en Palmpasen ook de Vlucht naar Egypte. Zo weinig als het evangelie van Mattheus erover meldt, zo rijk aan details is de overlevering uit de pseudo-Mattheus. De middeleeuwse kunstenaars vonden het geen probleem om die te verbeelden; uit bijbelse of uit ketterse bron, ze kopieerden elkaar, zoals HIER eerder is vastgesteld.

Gebr.Van Lymborch toeschr. Getekend Getijdenboek, f102. Ramsen / Zwitserland, Antiquariat Bibermühle / Heribert Tenschert

Den Haag, KB, 133 D 11 fol. 3r Februari Münster Kalender, XVd

Twee miniaturen tonen beide een ezeldrijver die door de sneeuw zijn ezel voor zich uit drijft met een vracht hout. De gelijkenis met het februariblad uit de Très Riches Heures zal geen toeval zijn. Beide miniaturen dateren uit de tweede helft van de 15de eeuw. Mogelijk zijn ze als navolging van de gebroeders Van Lymborch te kwalificeren.

Septemberblad / kalender van de Très Riches Heures du duc de Berry

Ezels zonder ezeldrijver

In de kalenderserie in de Très Riches Heures van de gebroeders Van Lymborch verbeeldt het septemberblad de wijnoogst waarbij ettelijke ezels figureren.

Welgeteld vier ezels lopen plichtsgetrouw heen en weer met druivenmanden zonder aansturing van ezeldrijvers.
Dit bewijst dat ezels niet zo dom zijn als men beweert.
In tegenstelling tot wat de volkswijsheid verkondigt, is de ezel bijzonder intelligent en voorzichtig. De ezel wordt gezien als een eigenzinnig dier dat niets doet wat het niet wil doen. Is echter zijn vertrouwen gewonnen, dan is hij vriendelijk en volgzaam. De ezel maakt zich graag nuttig. Hij sluit soms vriendschappen voor het leven. In de Griekse oudheid gold hij als grondlegger bij de wijnbouw. Al vroeg in het voorjaar vrat de ooit wilde ezel zwellende frisse knoppen van de wijnrank met rijke oogsten tot gevolg. Het verhaal gaat als zou hij de mensheid geleerd hebben wijnranken te snoeien.
Op de volbladminiatuur zien we twee tweewielige karren elk getrokken door een span ossen onder leiding

van een drijver, die kwamen zonder niet vooruit. Daarin werden de geoogste druiven vervoerd richting kasteel.
Aardig te weten dat in het Hebreeuws os en ezel klinkt als schoorwachamoor. Met een beetje goede wil hoor je daarin het Nederlands-Jiddische woord schorriemorrie. Hier zijn de os en de ezel aan het werk als lastdier. Zij vervoeren druiven, grondstof voor wijn naar de druivenpers. In tegenstelling tot het kasteel zou dit blad voor de rest niet van de Gebroeders van Lymborch zijn. Toch spreekt de thematiek van de wijnoogst wel aan. Denkend aan het augustusblad waarin de graanoogst als thema is verbeeld, volgt in de herfstmaand (harvest = herfst) de oogst van de druiven. Graan is grondstof voor brood, uit druiven komt wijn. In een getijdenboek lijken brood en wijn geen toevalstreffers maar staan symbool voor het Laatste Avondmaal 's avonds voor Zijn dood.

We zien de ezel terug op Palmzondag als Jezus de stad Jeruzalem binnenrijdt op een ezel. Een moment dat in de Middeleeuwen dankbaar nagespeeld werd. Er blijken nog opvallend veel Palmezels met Jezus als berijder bewaard gebleven in de toonaangevende musea in de wereld. Zacharia 9:9 BB De Heer zegt: "Jubel en juich, bewoners van Jeruzalem! Kijk, jullie koning komt naar jullie toe. Hij is rechtvaardig en Hij zal jullie redden. Hij is bescheiden en rijdt op een jonge ezel. Vergeleken met de miniatuur uit 963 - 983 is dit onderwerp in de Très Riches Heures door de gebroeders Van Lymborch in wezen onveranderd. Alle elementen zijn aanwezig en zelfs qua compositie zijn de overeenkomsten frappant.

Intocht in Jeruzalem, Gebedenboek van St. Aethelwold, f.45v, BL Add MS 49598. Hier is de beek Kidron afgebeeld; in de miniatuur van de gebroeders Van Lymborch is echter een blauw gewaad zichtbaar.

Wat opvalt is het naturalisme bij de gebroeders met de azuurblauwe hemel waarvoor zich de stad Jeruzalem contrastrijk aftekent. Tegenover de weerbaar ommuurde stad ligt een overweldigende oase van springlevend
groen, producent van takken en twijgen, waarmee men de vredevorst tijdens zijn glorieuze entree verwelkomt en toewuift. Althans zo willen de gebroeders in lijn met de traditie ons doen geloven. Discipelen en volgelingen spreiden hun mantels op de weg en roepen: 'Hosanna voor de Zoon van David! Behalve de ezelin is ook haar jong afgebeeld net als in het Getekend Getijdenboek!

Gebr. Van Lymborch, Intocht in Jeruzalem, Très Riches Heures, f.173v. Chantilly, Musée Condé. Ezelin en jong zijn samen afgebeeld net als in het Getekend Getijdenboek, absoluut onderscheidend.

Pietro Lorenzetti, Intocht in Jeruzalem, fresco, Basilica San Francesco, Assisi, 1320. Lorenzetti schilderde de ezelin samen met haar jong.

Christus op de ezel, Roomse paus te paard

Rijksmuseum Amsterdam, Vergelijkinge Christi met den Roomsche Paus

Nederlandse paus shockeerde curie op een ezel

Adriaan Boeyens, de enige Paus uit de Lage Landen, stapte op een ezel toen hij op weg was naar Rome om daar tot paus gekroond te worden, simpelweg omdat er geen paard beschikbaar was. Dit wekte ongenoegen bij zijn tijdgenoten en bij zijn entourage. Het schaadde zijn reputatie. De huidige paus Fransciscus draagt als eerste paus géén rode schoenen maar zwarte. Bijna net zo’n statement als Adrianus VI op zijn ezeltje vertoonde.

Adrianus VI (naar orig. van Jan van Scorel)

Christus op de ezel, Roomse paus te paard

Vergelijking tussen de nederigheid van Christus en de hoogmoed van de paus. Met onderschrift in de plaat van 2 keer 2 kolommen van 5 en 4 regels en aparte tekst op.

blad met 50 genummerde verschillen tussen Christus en de paus in het Nederlands. Spotprent op de paus en de Roomse kerk, waarin gebruikt wordt gemaakt van een oorspronkelijk zestiende-eeuws beeldmotief. Duidelijk spreekt hieruit kritiek op Rome vanuit de Reformatie.

Tegenstelling links / rechts van Christus als onverzoenlijke boodschap

De Kruisiging van Jezus Christus, 1180. Hortus Deliciarum, Herrad von Landsberg (1125–1195). Wikimedia Commons / CC-BY-SA 3.0

Deze middeleeuwse verbeelding van de kruisiging van Jezus zet de ezel aan de kant van de Synagoge, die door een vrouw met een blinddoek over de ogen wordt voorgesteld. Aan die kant - links van Jezus - is ook de gekruisigde moordenaar te zien die geen berouw kent. De dode blijft in zijn kist en kent geen opstanding. Hier wordt propaganda bedreven via Christelijke kunst en de ezel die te koppig is om te luisteren in verband gebracht met het Jodendom.

Daartegenover wordt de Christelijke kerk voorgesteld als een vrouw die het bloed opvangt uit de wond aan de rechterzijde in een kelk. We zien doden opstaan uit hun graf, terwijl de misdadiger die wel berouw toont genade wordt geschonken. Deze gekroonde vrouw stelt de kerk voor, de bruid van Christus, gezeten op een vierkoppig dier zoals in het Boek Openbaringen is beschreven. Een typering van de ezel vindt men in de Middeleeuwen onder meer bij

Jacob van Maerlant (ca. 1230/92):
Asinus dats des esels name,
.i. lelic dier ende ombequame.
Met .i. groten hovede, met oren lanc, ende sere traghe an sinen ganc,
ende dat niet can werden vet.
Up sine scoudere es gheset
dat teken vander passien ons Heren. Om dat hi ons wilde leeren omoedecheit, reet hi sulc part
al dar hi voer ter passien wart.
Der naturen bloeme, KB KA 16 f.045v

Ammersoyen Middeleeuws Bewoond ~Pinksteren 2015 ~ duiven / ezels

Pinksteren 2015 kwamen met de stoet van de Hertogin van Brabant unieke ezels mee van het ras Grand Noir du Berry. Op het pakzadel van de eerste ezel zijn de duivenmanden gesjord die door Willem van Gelre en Johanna van Brabant gelost worden als teken van vrede tussen de beide hertogdommen. Hun strijd was ten einde, de strijdbijl begraven, een zoenmaal op het kasteel Ammersoyen bezegelde de Vrede van Ravenstein, gesloten in 1399.

Duiven met Pinksteren lossen is een oud gebruik, dat in het vergeetboek is geraakt. Het is 1400, het jaar dat door Het Woud der Verwachting tijdens de Pinksterdagen onder grote publieke belangstelling op dit kasteel werd nagespeeld. Het kasteel speelt een hoofdrol in de Brabants-Gelderse oorlog. Door verraad van de leenman, Arnold van Hoemen, was het Gelders leen Ammersoyen in Brabantse handen gebleven als hertog Willem I dit niet had weten te verhinderen. Arnold van Hoemen, eerst lid van Willems Raad van Zestien, kwam als overloper in de gevangenis. Willem heroverde Ammersoyen en gaf het als leen aan Johan Stecke. Meer info over ezels. Click op Wijnoogst of op Strontbrigade.
...............................................................................
Wilt u meer weten over de cultuurgeschiedenis van de ezel? Archeologe Annet van Wiechen - zonder ezel geen Romeins rijk! - schreef er een boek over; meer informatie op www.deEZEL.nl