Gebarentaal

... is van alle tijden / zo oud als de weg naar Rome

Gebarentaal is van alle tijden en staat niet op zichzelf. Lichaamstaal is een veel omvattender begrip en is als communicatiemiddel oeroud. Via de kunst van leden van de Maelwael-Van Lymborch dynastie maken we kennis met veelzeggende gebaren, houdingen en ook gezichtsuitdrukkingen. Woordloos worden telkens boodschappen overgebracht en begrepen maar even goed misverstaan. Want net als de taal kunnen gebaren en lichaamshoudingen qua betekenis van tijd tot tijd en van samenleving tot samenleving verschillen.

Om misverstanden te voorkomen zijn specifieke gebaren vastgelegd en gepubliceerd. Zoiets simpels als muzieknoten leerden een halve eeuw geleden de leerkrachten via solfège aan hun leerlingen. Nu nog?

UB Leiden kent middeleeuwse gebarentaal via De Computo 1100 - 1150

Gebarentaal met de handen uit: Rabanus Maurus, Duits Rijnland, 1100-1150, Universiteitsbibliotheek Leiden, inv. bpl 191 BD, fol. 4v-5r

Gebarentolk ging viraal met hamstergebaar

Eigenlijk hoeven we niemand meer uit te leggen wat gebarentaal is. Dankzij gebarentolken bij de pers-conferenties over Corona werd dit de normaalste zaak van de wereld. Letterlijk, want waar het nieuws over de verspreiding van het virus Covid 19 ook vandaan kwam, telkens verscheen naast de woordvoerder een tweede spreker die de tekst simultaan vertaalde.

In Nederland kreeg gebarentolk Irma Sluis (48) alom complimenten voor haar rol bij de persconferentie die het kabinet 15 maart 2020 gaf. Die reacties kwamen vooral op het graaigebaar dat zij voor het hamsteren
maakte, één specifiek gebaar dat veel indruk maakte.
Tenminste zo veelzeggend was het gezicht dat zij erbij trok, dat dit gebaar prachtig versterkte. Dat is ook het geval in De Computo. Het handgebaar staat niet los van de lichaamshouding, het hoofd en het gezicht.

Bisschoppen van Keulen, Mainz enTrier zegenen Willem I van Gelre in

Vlnr: de bisschoppen van Keulen, Mainz en Trier bij de beëdiging van Willem I van Gelre. Gulik 29 november 1377, detail tekening, toegeschreven aan Herman Maelwael, uit: Wapenboek Gelre, KB Albert I Brussel, hs. 15652-56

Het meest sprekende voorbeeld uit het oeuvre van de Maelwael-Van Lymborch schilderdynastie is wel de beëdiging in Gulik, 29 november 1377, van Willem I als hertog van Gelre. Daarbij waren de toenmalige keurvorsten present. Drie geestelijke keurvorsten: de aartsbisschoppen van Keulen, Mainz en Trier, en de wereldlijke keurvorsten: de koning van Bohemen tevens markgraaf van Brandenburg, de hertog van Saksen en de paltsgraaf van de Rijn. Ook de heraut, vermoedelijk Herman Maelwael, wapenkoning van Gulik, is present. Als de toeschrijving klopt en de fenomenale tekening van Herman Maelwael is, zien wij dus zijn zelfportret. Die tekening markeert in de Codex Gelre het begin van de parade van wapens.

De keizer en de wereldlijke keurvorsten maken de beëdiging compleet

Keizer Karel IV neemt temidden van de keurvorsten de centrale positie in die zijn keizerlijke majesteit met de bijbehorende regalia zichtbaar maakt, rijkszwaard, keizerskroon en scepter, zittend op zijn zetel, een faldistorium. Detail tekening, toegeschreven aan Herman Maelwael, uit Wapenboek Gelre, KB Albert I Brussel, hs. 15652-56

Vlnr: de wereldlijke keurvorsten, de koning van Bohemen tevens markgraaf van Brandenburg, de hertog van Sachsen, de paltsgraaf van de Rijn en de heraut bij de beëdiging van Willem I van Gelre in Gulik, 29 november 1377. Detail tekening, toegeschreven aan Herman Maelwael, uit Wapenboek Gelre, KB Albert I Brussel, hs. 15652-56

Verschil in status - verschillende gebaren

Hebben wij een verklaring voor het verschil in gebaar tussen de geestelijke keurvorsten aan de linkerkant en de wereldlijke aan de rechterkant? De geestelijkheid heeft ten opzichte van de wereldlijke keurvorsten de arm en de hand hoger en de rug van de hand gekeerd naar ons als toeschouwer. De wereldlijke keurvorsten hebben hun arm en hand lager en de hand naar boven geopend. De heraut rechts vooraan harmonieert zijn handhouding met die van de wereldlijke keurvorsten.

Bij het eedsgebaar zoals wij dat doorgaans maken is de rechterhand met de rug naar de persoon gewend die de eed aflegt, de handpalm gewend naar degene(n) aan of voor wie deze eed wordt afgelegd, de wijs- en middelvinger rechtop naar boven wijzend, pink en ringvinger raken de palm van de hand terwijl de duim op die vingers rust. De enige overeenstemming met de tekening is dat men de wijs- en middelvinger gestrekt houdt. Maar de handhouding verschilt per groep.
Die van de bisschoppen lijkt me meer zegenend van karakter, die van de vorsten meer een eed van trouw. Zo liet André Stufkens ons weten, waarvoor dank!

Een eed zweren, zegenen, oordelen, bidden...

Deze bijdrage opent met de beëdiging van Willem I van Gelre als hertog met het eedsgebaar dat verschilt van de volgende. Op de miniatuur links de inwijding van een kerk en rechts de inwijding van een kerkhof. In beide gevallen versterkt het gebaar (kruisteken?) de handeling en de daarbij uitgesproken woorden.

Beide miniaturen staan in manuscript 347 van de Morgan Library & Museum, New York, links de eerste op fol.148r, rechts de tweede op fol.158v.
Het manuscript staat geregistreerd als Ms.347:
Pontifical for the use of Besançon; written and illuminated in France, perhaps Burgundy, ca. 1485.

De Gelderse hertog, Arnold van Egmond, knielend voor Sint Nicolaas, miniatuur in zijn Gebedenboek ca. 1440, dat zich bevindt in de Morgan Library & Museum te New York.

Sint Nicolaas / hertog Arnold van Gelre

Het Getijdenboek van hertog Arnold van Gelre, dat zich in de Morgan Library & Museum in New York bevindt, bevat een miniatuur waarop Arnold knielt voor Sint Nicolaas. De Nicolaaskapel op het Valkhof in Nijmegen (ca. 1000 n. Chr.) zou de eerste kerk in de Lage Landen zijn die aan deze bisschop is gewijd.
Het biddend gebaar dat Arnold maakt zal iedereen
wel kennen. Op de spreukband staat in het Latijn wat hij wou zeggen: O, heilige Nicolaas, bidt voor mij.
Het gebaar dat Nicolaas maakt met zijn rechterhand hoeft géén zegenend gebaar te zijn, maar kan net zo goed geruststellend of instemmend zijn bedoeld.
Het knielen van Arnold was en is nog wijd verbreid als symbool voor nederigheid, getuigt van respect en positioneert hem letterlijk als de ondergeschikte van de aangesprokene. Het knielen als lichaamshouding is vanouds veelbetekenend en zeker in de middeleeuwen accentueert het de onderlinge verhoudingen tussen de vorst en zijn vazallen, tussen de geestelijken in een hogere positie als de eenvoudige gelovige, zelfs al is hij de hertog van Gelre en de graaf van Zutphen. Als je het vaak genoeg doet, krijg je eelt op je knieën.

De Computo, Rabanus Maurus, Duits Rijnland, 1100-1150, Universiteitsbibliotheek Leiden, inv. bpl 191 BD, fol. 4r

Bisschop Hugo van Grenoble belooft Bruno een plekje in de wildernis. Belles Heures fol.96v. Gebr.van Lymborch. MetMuseum

De Computo, Universiteitsbibliotheek Leiden

Op folio 4r in het Leidse handschrift staan heel wat handgebaren afgebeeld. Met 52 pagina's is het boek bescheiden van omvang, niettemin een unieke bron van informatie. Het is beslist af te raden om ieder handgebaar te gaan imiteren, je zou er kramp in je vingers aan kunnen overhouden.
Via de miniatuur met bisschop Hugo van Grenoble die Bruno en zijn metgezellen een plekje in zijn bisdom gunt, waar zij hun Chartreuse mogen bouwen, tonen de gebr.Van Lymborch gebaren die je zo zou kunnen duiden: Bruno die hem vraagt te helpen, Hugo die zijn belofte hen een plek te geven bekrachtigt met een eed.

Gebarentaal bij gebroeders Van Lymborch

Het loont beslist de moeite om de ca. 662 miniaturen die de gebroeders Van Lymborch in Parijs / Bourges hebben vervaardigd, zowel voor Flips de Stoute als voor Jean de Berry, stuk voor stuk te bestuderen en na te gaan welke gebaren zij toepasten in hun werk. Ook overeenkomsten en verschillen vast te stellen binnen hun oeuvre en dat van tijdgenoten en voorgangers.
Een karakteristiek voorbeeld vormt het bevelende gebaar van koning Herodes wanneer hij zijn militairen opdracht geeft om de jongetjes in Bethlehem tot twee jaar oud te vermoorden uit angst voor het pas geboren koningskind, getuige de Kindermoord in Bethlehem.

Van Lymborch (toeschr.), Kindermoord te Bethlehem, f.101v Getekend Getijdenboek,(1403-1407/8), Coll. Heribert Tenschert, Bibermühle