Gebreid of niet gebreid 6

Gebreid of niet gebreid, dat is de kwestie - DEEL 6 / Rianet Knevel

Afb.73 / Gebr.Van Lymborch, Januari (detail) uit de Très Riches Heures. 1411/12-1416. Chantilly, Musée de Condé. Ms 65, f2r

Wat waren er voor kousen? Waar kwamen ze vandaan en wat worden het ten slotte voor kledingstukken? Hoe weet je of ze gebreid waren of niet?

Laten we Frans spreken... want tenslotte is Marie d'Harcourt een Française

Er werden al vele eeuwen korte sokken gedragen van wol of van linnen. Die sokken worden chausettes genoemd. (afb.74)
De kousen die het onderbeen tot aan de knie bedekken, worden
bas de chausses of zelfs kortweg bas genoemd. Het zijn knie-
kousen die met een bandje of riempje (jarretière) om het been worden vastgebonden om afzakken te voorkomen. (afb.75a+b)

Afb.74 / Ridder krijgt wapenrusting van Maria, Le pélérinage de vie humaine, Toulouse 1375. Universiteitsbibliotheek Heidelberg. UBH codex pal. lat. 1969e. f.25v. Enkelhoge schoenen met chausettes = sokken.

Afb.75a / Pierre Choinet, Le livre des trois âges, ±1461-1483, f.48 (detail). Gallica, BnF Département des Manuscrits. Smith-Lesouëf 70. Bas de chausses, vetertje of bandje bij de knie.

Afb.75b / Man met jarretières, The Luttrell Psalter, 1325-1340 Add MS 42130 Folio 158v. Londen, British Library

Chausses à tube zijn heel strakke kousen. (afb 76)
Mogelijk zijn dit de eerste kousen die rondgebreid zijn. We zien ze veelvuldig afgebeeld bij herders en boeren en ze lijken dan vrij grof gebreid. Meestal hebben ze helemaal geen voet of alleen een bandje onder de voet. (afb 77a+b)
De hoge chausses tot aan de heup heten haute de chausses en worden met koordjes aan een gordel of aan de pourpoint bevestigd om afzakken te voorkomen. (afb.78 / 79) Soms is niet alleen de bovenkant verstevigd maar zijn ze helemaal van dubbele stof gemaakt.
Van stof genaaide chausses werden gedragen samen met schoenen of laarzen. (afb.80)

Afb.76 / Herder (detail) uit Vita Christi, de Aankondiging aan de herders, 1190-1200, Ms.101 f.30. Los Angeles, USA, Getty museum. Chausses à tube, nauwsluitende voetloze legging.

Afb.77a / Man die zijn voeten warmt bij het haardvuur. Voetloze kousen met bandje onder de voet door. 15de eeuw. Missel de l'abbaye de Montierneuf. Ms. Latin 873, f.2v Parijs, BnF.

Afb.77b / Rwee mannen met elkaar aan het vechten. De man rechts draagt haute de chausses aan een gordel met bandje onder de voet. The Rutland Psalter ca.1260, British Library Add MS 62925 f 42r

Afb 79 / Carlo Crivelli, St. Roch, Wallace Collection London. Uit gevoerde stof genaaide kousen met veters voor het vastmaken.

Chausses tussen kousen, broek en schoeisel

Afhankelijk van het gebruikte materiaal zijn de chausses meer kous, of meer broek of zelfs meer laars. Zo had men bijvoorbeeld de gewoonte wollen stof na het verven en weven, te vollen. Dat houdt in dat de stof een soort verviltingsproces onderging. De stof krimpt daardoor flink en wordt bijna winddicht en enigszins waterafstotend. Ook gebreide kousen werden na het breien gevold.

Uitsluitend het voldersgilde mocht die nabewerking uitvoeren op de kousen, die oorspronkelijk door thuiswerkers en later door leden van het breiersgilde werden gebreid.
Sommige grof gebreide bas de chausses kregen door dit verviltingsproces een laarsachtige kwaliteit. We zien ze wel gedragen worden door eenvoudige mensen die ze waarschijnlijk zelf maakten en soms met riempjes of koorden omwikkelden om ze gesloten te houden. (afb.81)

Afb.78 / Getijdenboek van Katharina Kleef, 1440, f.252. New York, Morgan Library. Haute de chausses met vetertjes aan de brayes bevestigd.

Afb.80 / Publius Terencius Afer, Comoediae, comédies de Térence, ca.1411. Ms.664, f.168r, BnF, Bibl. de l'Arsenal. Chausses, mogelijk gebreid,in lage laarzen / bottines,

Afb 81 / Retabel (detail uit paneel met de vlucht naar Egypte) gift van Pedro López de Ayala aan klooster Quejana, 1396. Chicago, Art Institute

Pronken met sporen, zelfs binnenshuis

De stevige helemaal gevoerde haute de chausses werden wel van een leren zooltje voorzien door de cordonnier, de leerbewerker. Ze worden dan chausses semelées genoemd. (afb.82)
Omdat dit type chausses ook werd gebruikt als een soort rijbroek zijn er vaak sporen aan bevestigd zoals
op afbeelding 73 bij de Nieuwjaarsreceptie van Berry.

Afb.82 / Giovanni Boccaccio, Decamerone, Franse vertaling 1414 Laurent de Premierfait, in opdracht van Koning Charles VI, Ms.5070, f.170v. (detail). Bibl. de l’Arsenal Parijs. Chausses semelées.

Ze werden ook wel in combinatie met houten trippen gedragen, om slijtage tegen te gaan en te voorkomen dat de chausses vuil werden. (afb.83)
Maar op een zachte, schone of warme ondergrond liep men wel gewoon zonder trippen.

Afb.83 / Altaar St. Sebastiaan 1450, Jaume Ferrer, Museo Nazionale di Arte della Catalogna - MNAC, Barcellona MNAC 114742

Soms werden de chausses niet doorde chaussetier van
wol of zijde gemaakt maar helemaal door de cordonnier van zacht en soepel leer. Deze werden in het begin vooral door militairen gedragen. Die leren
chausses groeiden uit tot lieshoge laarzen = houseaux.

Eerst zijn ze net als alle chausses aan de brayes of aan een gordel vastgemaakt, maar in de loop van de 15de eeuw worden ze gevoerd en aan de bovenzijde omgeslagen. (afb.84) Ook daarbij zie je sporen aan de hiel, net als bij afbeelding 85.

Afb.84 / Isabeau de Bavière en Charles VI bij het Verdrag van Troyes, dat op 21 mei 1420 is gesloten. Dit maakte (tijdelijk) een eind aan de oorlog tussen Engeland en Frankrijk. Voor het koningspaar staat en knielt een viertal edelen die laarzen dragen met omslagen over hun kousen. Londen, British Library, Ms.Harley 4380, f.40r.

Afb.85 / Leren houseaux met sporen. Adoratie van de magi, Meester vd Prado, 1460-70

Dubbel stel kousen

Maillot niet van maliën

Men had ook de gewoonte om twee paar chausses van verschillend materiaal over elkaar te dragen. De buitenste chausses zijn wat ruim gesneden en altijd van geweven stof of van leer. Ze worden meestal gedragen over strakkere of dunnere chausses heen. Die dunne chausses zijn soms van fijne witte stof, waarschijnlijk linnen of, als je het kon betalen, van zijde. (afb.86)

Maar vaak ook dragen vooral de rijke mannen zeer strak aansluitende gekleurde chausses, die gezien de pasvorm mogelijk gebreid waren. Dit leidt tot verschillen in pasvorm en uiteindelijk ook tot verschillende kledingstukken. Die wijdere losse buitenste worden chausses a houser genoemd en worden uiteindelijk een broek. Terwijl de strakke, vaak gebreide chausses, uiteindelijk hoge kousen blijven.

Afb.86 / Chausses met witte voering (detail) Kriegstechnik, Bilderhandschrift, Zürich, Zentralbibliothek, Ms. Rh. hist. 33b, f.21r

Hebben we dan alle mogelijke chausses gehad?
Nee, er zijn ook nog chausses de maille. Je zou je kunnen vergissen en denken dat chausses de maille
hetzelfde zijn als een maillot, wat nu een paar gebreide kousen zijn met een broekje, maar dat is niet zo. Het zijn beenlingen die uit metalen ringetjes bestaan, uit maliën. Een wapenrusting dus. (afb.87)
Maar deze wapenrusting werd echt niet op de blote huid gedragen. Wat zat daar dan onder?
Misschien wel een maillot, hoewel dat woord pas
rond 1600 is ontstaan! Deze soorten chausses werden door mannen gedragen en als zij het zich konden permitteren, het liefst in het rood.

Afb.87 / Mannen in maliën. Psalter van Louis IX, ±1270. Parijs, BnF Latin 10525 f.5v.

Hoe weten we of een kous gebreid of genaaid is als je er geen stukje van terugvindt?

Wie de kousen maken, hoe zij ze noemen, wat ze kosten en hoe ze worden getekend of geschilderd, dat geeft allemaal informatie.
We hebben nog rekeningen gevonden voor kousen en er zijn vele duizenden miniaturen waarop ze zijn afgebeeld.

In 1400 heten gebreide kousen chausses faictes à l’aiguille of chausses de laine. Terwijl chausses de drap of de toile, of tissu de soye kousen van geweven wollen, linnen of zijden stof betekenen.

Als ze verkocht worden door een Drapier zijn het zeker genaaide kousen. Worden ze verkocht door een
Gantier-Bonnetier of een Chapelier-Chaussetier, dan zijn het vrijwel zeker gebreide kousen, want ook zijn andere artikelen (handschoenen en mutsen) zullen gebreid zijn.
De kosten voor genaaide en gebreide kousen waren onvergelijkbaar groot. Als ze 0,78 livres kosten, zoals voor de hofnar van de Duc de Bourgogne, dan zijn het absoluut genaaide kousen. Maar als er voor één paar chausses die bestemd zijn voor een jonge hoveling uit de hofhouding 9,6 livres moeten worden betaald aan de chaussetier Jean Mulnare, dan zullen het hoogst waarschijnlijk gebreide kousen geweest zijn.

Hoe kan je zien op een tekening of schildering wat gebreid is en wat niet?

Ja, je kan het zien. Gebreide bas de chausses werden van boven naar beneden gebreid en eindigden bij de teen. En dat levert een belangrijk herkenningspunt op. Men breide namelijk nog géén boorden met boordsteek, alleen met tricotsteek. En wat gebeurt er dan? De eerste 6 à 7 cm van het breisel rolt vanzelf op. (afb. 88a+b)

Afb.88a / Omgerolde bovenkant van een rondbreisel in tricotsteek op naalden 2 mm, wol. Foto: Het Woud der Verwachting, 2021

Je moet die rand echt forceren om dat rollen te stoppen bijvoorbeeld door hem vochtig op te spannen. Dat deed men wel met zijden chausses. Maar het lijkt erop dat thuisbreiers dat met hun wollen breisels niet deden, dus zien we de bovenzijde van hun chausses omrollen.

Afb.88b / Omgerolde bovenkant van een rondbreisel in tricotsteek op naalden 1 mm, zijde, Foto: Evelien Verkerk, 2018

Gebreide kousen met rolrand

We zagen dat omrollen al bij de gebreide bonnetten en we zien dat ook bij de eenvoudige zelfgebreide wollen kniekousen van herders en boeren. (afb.89 en 90)

Afb.89 / Herder met twee verschillende bas de chausses. De gele kous heeft duidelijk een omgerolde bovenrand. Heures de la Vierge Terce f.61v. 1450-1475, Nederland. KB Den Haag

Afb.90 / Gebr Van Lymborch, Boeren dragen zelfgebreide kousen. Februariblad (detail) uit de Très Riches Heures, 1410/11-15. Chantilly, Musée de Condé, Frankrijk Ms.65, f.2v.

De bovenrand van genaaide kousen

Zelfs de meest simpele gebreide wollen kous sluit goed aan om het been. Een genaaide kous sluit natuurlijk niet zo goed aan, dus zie je duidelijk de plooien onder en boven de kousenband. (afb.91a)

Niet op alle afbeeldingen van mannen met kniehoge kousen met een dikke rolrand zien we gebreide kousen.

Afb.91a / Bazige vrouw met genaaide kousen en kousenbanden. Gravure, Verkehrte Welt (detail), Israhel von Meckenenem (*±1440/1445;†1503 Bocholt). British Museum.1873,0809.651

Afb.91b / Haute de chausses genaaid + opgerold, de plooien van het omrollen van de geweven stof zijn zichtbaar. Codex Schürstab Ms.C 54, f.15r. ±1472. Nürnberg, Duitsland

Vaak liet men de genaaide haute de chausses los hangen. Ze vonden ze te warm of te lastig en vaak rolden ze de bovenkant om, zoals je ook mouwen kunt oprollen. Dan zie je rolranden met plooien en soms steekt er nog een punt van die schuine bovenkant uit. De gebreide kousen hebben altijd een glad omrollende rand zonder plooien. (afb.91b)

De gebreide hoge kous rekt natuurlijk een beetje uit naar het punt waar je hem vastzet, zoals vroeger ook nylonkousen een beetje uitrekten naar de jarretels.
Dat uitrekken zie je vaak mooi weergegeven in de tekeningen. Er zijn dan geen plooien zichtbaar en de rand rolt om. (afb.92a)

Maar is dat niet per ongeluk de ene keer een beetje anders geschilderd dan de andere keer?
Als dezelfde schilder in hetzelfde boek een genaaide kous schildert die een beetje plooit rond de knie, in de lies en ook rondom de enkel, dan weet je dat hij met de vorige afbeelding echt de gebreide kous heeft afgebeeld. (afb.92b)

Afb.92b / Genaaide chausses hangen in rommelige plooien om het been. Use of Sarum 'The Rutland Psalter' ±1260. Add Ms.62925 f.4r

Afb.92a / Haute de chausses aan de brayes bevestigd die strak om het been sluiten. Het omrollen van de bovenrand duidt op breisel. Use of Sarum 'The Rutland Psalter' ±1260. Add Ms.62925 f.71v

Afb.94 / Zwarte gebreide vrouwenkous met koordje door de rand geregen. De textuur van het breisel lijkt hier weergegeven. Jean Colombe le Romuléon, vertaling Sébastien Mamerot, BnF Ms.364 f.137

Het naadje van de kous

Soms schildert de kunstenaar zo nauwgezet wat hij ziet, dat hier in de zwarte kousen de rijen breisteken zo duidelijk weergegeven lijken dat je ze bij wijze van spreken zou kunnen tellen. (afb.94) Zelfs zien we dat door de bovenkant van de kous een koordje geregen is. Terwijl in de andere schildering nog weer duidelijk te zien is dat er in de kous een naad zit. (afb 95)

Afb.95 / Genaaide haute de chausses. De opgeknipte punt en de naad middenachter zijn duidelijk weergegeven. Cimabue, De geseling van Christus (detail), 1280. The Frick Collection, New York.

Afb.96a / Voetloze genaaide haut de chausses. Plooien hangen rommelig om de dijen en in de knieholte. Antonius von Pforr, Buch der Beispiele, Schwaben, 1480/90. Cod. Pal. germ. 85, f.96v.

En tenslotte verraadt de stofrichting vaak of er wordt gebreid

Schuingeknipt rekt geweven stof een beetje mee wat een betere pasvorm oplevert en genaaide chausses werden voor de rijken dan ook schuin uit de stof geknipt. Dat betekende een enorme verspilling van materiaal.
Arme mensen konden zich dat niet permitteren en knipten ze gewoon recht uit de stof en hadden dan chausses die wat rond hun benen slobberden.
(afb.96a) Bij de arme bevolking is dat eigenlijk veel gemakkelijker.

Strakke glad passende chausses zijn waarschijnlijk zelfgebreid, (afb.96b) terwijl de wijde slobberige variant duidelijk van stof genaaid is. (afb.96a)
Bij de voetloze haute de chausses van boeren is het verschil in pasvorm zo opvallend dat het duidelijk lijkt te wijzen op een andere manier van vervaardigen.

Afb.93b / Voetloze chausses à tube. Gebreide chausses vormen zich naar het been. Vlaams getijdenboek, 1450. Clm 28345, f.16

Zelfs als er een streepje door loopt...

kan dat ook verraden of we naar een breisel kijken of naar chausses van genaaide stof. Wat is de richting van dat motief?
Omdat een goed passende chausse schuin op de stof werd geknipt, loopt de streep of de ruit schuin over het been. (afb.96a en b)

Afb 96a / Van gestreepte zijden stof genaaide kous. Schuin op de stof geknipt. Dommuseum Halberstadt.

Afb 96b / Mi-parti mannen cotte met verschillende kousen. De ruit bewijst dat deze uit geknipte stof is gemaakt. Denemarken midden 14de eeuw. Bron: Millicent de Tibetot Fastolf

Dan duidt dat er dus op dat het een genaaide chausse moet zijn.

Een streep die horizontaal over het been loopt - bij goed passende chausses - duidt juist op gebreide kousen. (afb 97)

Afb 97 Pottenbakker met horizontaal gestreepte gebreide kousen van witte en bruine wol. MS.Rh.Hist.33b f.041r Zürich, Zentralbibliothek. 1420, Noord Rijnland, Duitsland

Deel 7 in deze serie gewijd aan de vrouwenkousen in Parijs rond 1400 verschijnt volgende maand april 2021