De zeven hoofdzonden en de zeven deugden
|
Het Gebroeders van Lymborch Jaar 2025
Overbekend is de volkswijsheid dat alles waar te voor staat, niet goed is of zelfs slecht, behalve tevreden. In dit licht bekeken is het vuurwerk waar men in Nederland zo kwistig mee strooit rond Oud- en Nieuw - per hoofd van de bevolking het meeste ter wereld - een beschamende vertoning. Het Gebroeders van Lymborch Jaar 2025 eert via zijn naam het initiatief van Musée Condé te Chantilly om de Très Riches Heures na onderzoek en restauratie van een fors aantal bladen uit dit getijdenboek uitgebonden te exposeren van 7 juni t/m 5 oktober 2025. In opdracht van hun prachtlievende mecenas hertog Jan van Berry vervaardigden de gebroeders Van Lymborch dit meesterwerk. Het opent met het januariblad, een explosie van kleuren en vormen, gastheer en gasten vorstelijk uitgedost, een tafel gedekt met beeldschoon damast in diamantbinding uit Perugia, als tafelstuk een verguld schip dat herinnert aan het Latijnse motto van Parijs: Fluctuat nec mergitur, dat vertaald neerkomt op 'bewogen door de golven, maar zinkt niet' verwijzend naar het stadswapen, een schip onder zeil. Op de credenstafel links schittert verguld vaatwerk. Het laatste wat je hier verwacht te kunnen zien, is soberheid of zaken die van matigheid getuigen. |
Januariblad uit de kalender in Les Très Riches Heures, Musée de Condé. Links de lege nap en de nap die gevuld wordt plus de schenkkan. Daarboven iemand die drinkt en iemand die eet. Zijn deze personages wellicht de voorproevers? Verder eet of drinkt er niemand iets!
|
Bij de gebroeders heeft alles zijn waarom...
Let op het feit dat iedereen door de majordomus wordt uitgenodigd om naderbij te komen, maar niemand van de aanwezigen drinkt of eet, terwijl er genoeg te eten en te drinken aanwezig is. Aan de linkerzijde, vlak voor de credenstafel, wordt wijn geschonken en, links van de gedekte tafel staan voorproevers, de ene proeft uit een schaaltje wat wijn, de ander een stukje brood. De hemelkoepel boven de miniatuur in ogenschouw genomen, zijn rechtsboven de Waterman: Aquarius en linksboven de Steenbok: Capricornus in beeld. Als bij de gebroeders géén toeval bestaat, heeft dit betekenis! |
Zij corresponderen diagonaal met hetgeen linksonder en rechtsonder gebeurt. Waterman relateert met het schenken van wijn, de Steenbok met het belonen van de hond met een brokje; de eerste maakt verbinding met het evangelie waarin Jezus bij een bruiloft het water in wijn verandert, de tweede met de eigenschappen van de leermeester. Die twee diagonalen vormen in combinatie het Andreaskruis, die zou kunnen verwijzen naar de beschermheilige van Jan van Berry; de heiligendag van Sint Andreas - 30 november - is Berry's geboortedag. Hoe dan ook, hier wordt niet geschranst en zet niemand het op een zuipen. De gebroeders leren ons en Berry matiging te betrachten, maar of die les overkomt?
|
Gulzigheid ~ ofwel hoe Judas zijn rol als verrader tevoren al bevestigt
Het Laatste Avondmaal in een gebedenboek. Regensburg, omstreeks 1030-40, The J. Paul Getty Museum, Ms. Ludwig VII 1, fol. 38. Judas neemt vóór de dis een aparte plek in. Op de tafel ligt een brood waarin een kruis is gekerfd.
|
Judas onthult zijn rol als verrader van Jezus door van het brood te eten toen Jezus aangaf dat wie met hem het brood in dezelfde schotel zou dopen en eten, hem zou verraden. Judas had haast, kon niet wachten en bezondigt zich aan gulzigheid, één van de 7 hoofdzonden.
De miniaturist ontmaskert Judas door hem zonder aureool en met zwarte (doods)vogel af te beelden. In middeleeuwse miniaturen blijkt iemand die zit te eten een grote uitzondering. 
Terwijl de monnik uit het vat tapt, lest hij zijn dorst. Li Livres dou Santé (late 13th C) - BL Sloane MS 2435 f.44v. De sleutelbos bewijst dat de wijnkelder wel op slot ging.
|
Gulzigheid en dronkenschap noemde men in de middeleeuwen "de moeders van de ontucht"
|
Naast en vóór de credenstafel met verguld vaatwerk staan op de miniatuur op het januariblad in de kalender van het getijdenboek de Très Riches Heures personen afgebeeld die elk een rol spelen bij het eten en drinken.
De eerste bovenaan met de grijze muts met opgerolde rand en gekanteelde kraag met goudborduursel drinkt uit een vergulde nap. Misschien wijn, aangelengd met water, zoals destijds gebruikelijk. Hij zal voorproever zijn. Achter hem staat iemand op het punt iets in de mond te steken. Zowel hij die drinkt als degene die eet, zijn wel de enig aanwezigen die iets nuttigen. Zij zijn de voorproevers. Beide personages staan met de rug naar de overige gasten. Uit het feit dat zij beiden een hoofddeksel dragen, zou men kunnen concluderen dat zij beiden niettemin gasten van de hertog zijn. Want alle dienaren en ook alle valets, zijn blootshoofds afgebeeld. De gebroeders Van Lymborch hebben vaker dubbelzinnige beelden gebruikt in hun miniaturen; zij schuwen niet diverse lagen in betekenis te stapelen. Pal voor de uitstalling van het gouden vaatwerk staat een lege houten kom op het witte kleed van damast (in diamantbinding / fijnzinnig detail van de gebroeders). Kan het ritueel dat hier te zien is, het aanlengen van de wijn met water zijn? De lege houten kom en het vullen van de vergulde nap verwijzen naar de jaarwisseling. In Les Belles Heures is de jaarwisseling verbeeld via de grijsaard en de jongeling, de eerste met een lege en de tweede met een volle nap. Zo verbeelden zij het jaar dat voorbij is en het nieuwe jaar dat komt. |
|
Onze zoektocht naar mensen die op middeleeuwse afbeeldingen daadwerkelijk aan het eten of drinken zijn, leverde slechts enkele voorbeelden op. Laten dat nu uitgerekend vooral miniaturen zijn die in kalenders zijn afgebeeld! Zie hier de karikatuur van JANUS (c.1300), de godheid waar de maand januari naar vernoemd is.
De tweekoppige godheid Janus viert feest. Januariblad in de Ruskin Hours, c.1300. Tempera, bladgoud en inkt op perkament. J. Paul Getty Museum, Ms. Ludwig IX 3, fol. 2v
De gebroeders Van Lymborch waren zich hiervan wel bewust. De miniatuur op het januariblad in Les Belles Heures (1405-1409) is van hun hand. Wij zien in de Waterman de voorloper van de schenker en in de jongeling met volle beker en de oude man met lege nap ook voorlopers van figuranten in het januariblad in de Très Riches Heures. (1411/12 - 16). Daardoor past het januariblad van de gebroeders Van Lymborch perfect in een eeuwenoude traditie. Die komt ook tot uitdrukking in diverse miniaturen van collega's uit hun tijd .
|
Januari verbeeld als jongeman en grijsaard, de eerste met volle nap, de tweede met lege nap, tevens de schenkkan, uit: Les Belles Heures, gebr. Van Lymborch, Metropolitan Museum, New York
|
Bacchus en volgelingen als voorbeeld van gulzigheid, in Christine de Pizan’s L'Épître Othéa (France, c.1410–14) Harley 4431, f. 106
|
Gulzigheid als hoofdzonde bij tijdgenoten Uit dezelfde periode dateert een miniatuur van een drink- en eetfestijn waarbij de godheid Bacchus het verfoeide, slechte voorbeeld geeft. Deze miniatuur is te vinden in een boek van Christine de Pisan. Zij was bekend met het werk van de gebroeders en omgekeerd kenden zij haar als gewaardeerd schrijfster o.a. voor de Franse koningin Isabeau de Bavière en haar zwager Louis d'Orléans. Zij droeg boeken aan hen op, werd er vorstelijk voor beloond en zo kon ze van de pen leven. 
Grandes Heures du duc de Berry (BNF latin 919) fol.24r Gek etend.
|
1440-50, Meester van de Oxford Hours, auteur: Sint Augustinus. Tempera, goud en zilver verf op perkament. J. Paul Getty Museum, Ms. Ludwig XI 10, fols. 3
Weet wat je eet...
Een grotere zonde dan de vermaledijde erfzonde was niet denkbaar. Adam en Eva maakten zich er schuldig aan door in het Paradijs een vrucht te eten van de boom der kennis van goed en kwaad.
In het getijdenboek van Marguerite d'Orléans, een zus van de welbekende Charles d'Orléans, treffen we op het januariblad eveneens een etende en drinkende jongeling aan samen met de verbeelding van het zodiac teken van de Waterman. Tegenwoordig beschouwt men het in sommige kringen als tamelijk ongepast om mensen etend te fotograferen. Iets waar fotografen meestal rekening mee houden. |
Getijdenboek van Marguerite d'Orléans, France (Paris), c.1430 Paris, BnF, département des manuscrits, Latin 1156B, fol. 1
|
Jheronimus Bosch schilderde de 7 hoofdzonden in cirkelvorm; de tafel is te zien in het Prado
|
Jheronimus Bosch (1450 - 1516) maakte van de 7 hoofdzonden een beroemd schilderij. Het paneel, dat nu in het Prado in Madrid in Spanje te zien is, vertoont in een cirkel opgedeeld in zeven vakken en Christus centraal:
superbia – hoogmoed avaritia – hebzucht luxuria – wellust invidia – jaloezie gula – gulzigheid, onmatigheid ira – woede acedia – gemakzucht, luiheid |
|
|
Jheronimus Bosch vermeldt in zijn familienaam zijn geboorte- en woonplaats: 's - Hertogenbosch. Wie weet dat zijn vader en grootvader tot 1427 Nijmegenaren waren? Wat wij kunnen vaststellen is dat de Nijmeegse gebroeders Van Lymborch tussen 1410 - 16 op subtiele wijze gulzigheid, één van de zeven hoofdzonden, lieten meeliften in hun verbeelding van een toen inmiddels eeuwenoud thema van feestelijk tafelen met Nieuwjaar.
|
Jheronimus Bosch, nazaat van schilders die ingezetenen van Nijmegen waren, verbeeldde minder dan een eeuw later de zeven hoofdzonden in een tableau en rond waarvan wij een half millennium later nog kunnen leren. Gulzigheid is vandaag de dag absoluut geen gepasseerd station, geen schim uit een grijs verleden, maar een hedendaags struikelblok van formaat in de ontwikkeling van een groot deel van de mensheid.
|
