Handgebaar - Lijsbeth van Duvoorde (1430) in het Rijksmuseum
"Mi verdriet lange te hopen Wie is hi die sijn hert hout open"
​"Afbeeltsel van Juffer Lijsbeth van Duvoorde, Heer Dircks dochter" 1430. Olieverf op perkament, bevestigd op plexiglas. h x b 32 x 20 cm.
Rijksmuseum Amsterdam, bruikleen van het Koninklijk Kabinet van Schilderijen Mauritshuis
Wie maakt dit handgebaar? / middeleeuws portret in het Rijksmuseum
|
Lijsbeth van Duvoorde
Zij is geen onbekende en heeft aardig wat te vertellen. Haar naam is Lijsbeth van Duvoorde. Haar boodschap staat op de S-vormige banderol: "Mi verdriet lange te hopen Wie is hi die sijn hert hout open" Lijsbeth van Duvoorde huwt op 19 maart 1430 met haar ridder Symon van Adrichem en getuigt via dit rijm van haar gevoelens, passend in de hoofse cultuur van die tijd. Zij stamt via een zijtak af van het geslacht Van Wassenaar. Haar identificatie laat zich baseren op haar wapen dat linksboven is geschilderd: heraldisch rechts het wapen van ADRICHEM en heraldisch links dat van DUVOORDE. De ruitvorm van het wapenschild geeft aan dat echtvereniging nog niet is geconsumeerd. Dit houdt in dat de schildering betrekking heeft op een moment vóór de voltrekking van het huwelijk, waarschijnlijk de verloving. Op de achterzijde van het portret volgde jaren later dan zijn ontstaan de vermelding wie het zijn en dat klopt ook met de blazoenen op het wapenschild. Ooit maakte deze afbeelding in olieverf deel uit van een dubbelportret en bevond haar wederhelft zich van haar uit gezien links van haar, vanzelfsprekend naar haar toegewend. Op het dubbelportret stonden ridder en jonkvrouw qua positie als ongehuwd ten opzichte van elkaar en ook nog eens zo goed als ten voeten uit.. |
Symon van Adrichem
Symon van Adrichem, baljuw en dijkgraaf van Rijnland, stond daar geen stommetje te spelen. Ook hij had iets te vertellen: "Mi banget seret wie is hi die mi met minne eeret". Deze teksten bevestigen dat zij smachten naar het moment waarop zij in de echt zijn verbonden. Waar zijn portret is gebleven blijft onbekend. Het is in de 19de eeuw buiten beeld geraakt. Het zou mooi zijn als het ooit nog eens boven water komt. Het handelt hier om waarschijnlijk om één van de meest zeldzame laatmiddeleeuwse portretten uit de Nederlanden. Geen loos gebaar? Het portret van Lijsbeth boeit ons bijzonder om drie redenen: kleding: de houppelande / de hoofdtooi, een chaperon met liripipe / tenslotte haar handgebaar. Om te beginnen stemt dat handgebaar overeen met dat van Bonne d'Armagnac op het aprilblad in de kalender van de Très Riches Heures, geschilderd door de gebr. Van Lymborch vóór 1415. Een voorstelling die reeds als verlovingsscène naam heeft gemaakt. Overduidelijk zien we aan de pink, ringvinger en de wijsvinger van de linkerhand van Lijsbeth vijf ringen afgebeeld. Welke zou de verlovingsring zijn? |
Speciaal handgebaar vereeuwigd in 15e-eeuwse verlovingen, zowel in Holland als in Frankrijk
Gebroeders Van Lymborch, verlovingsscène bij kasteel Dourdan 1410, aprilblad in de Très Riches Heures (detail), 1410-1416, Chantilly, Musée Condé
|
Bonne d'Armagnac (staande jonkvrouw rechts) maakt met de linkerhand hetzelfde gebaar als Lysbeth van Duvoorde op haar verlovingsportret.
|
|
Dat "juffer" Lysbeth van Duvoorde, verloofd in Holland in of vóór 1430 en demoiselle Bonne d'Armagnac, verloofd bij kasteel Dourdan in 1410 hetzelfde gebaar maken wekt geen verwondering. Wat wel verbazing teweeg brengt is het gebaar zelf. Duim en wijsvinger bij elkaar vormen een ring. Betekenisvol. De middelvinger erbij veroorzaakt een tweede ring waarbij de opponerende duim twee keer, dus in een dubbele functie, dienst doet. Zou je kunnen beweren dat er sprake is van twee ringen? Mogelijk zie je dit teken in huwelijksadvertenties, waarbij de ringen een echt(e)verbinding tonen die ook wel gezien wordt als een liggende 8 oftewel een lemniscaat. Het teken voor oneindigheid, voor levenskracht en groei, populair bij mensen die een tattoo laten zetten.
|
Gebr. Van Lymborch, Driekoningenbuffet, januariblad in de Très Riches Heures. Chantilly, Musée Condé. (Ms. 65, f.2r detail) Linksonder de voorproevers, de ene zet de drinknap aan de mond, de ander stopt met volle (?) hand brood in de mond, wellicht als allegorische voorstelling van gulzigheid. Beiden gebruiken de rechterhand. Verder zie je niemand eten of drinken.
|
Prof. dr. jkvr. J.M. van Winter meldt ons 29 aug. 2023 dat dit handgebaar - maar dan met de rug van de hand boven - de enig correcte manier is om met je vingers te eten. Dus niet alleen duim + wijsvinger en net zo min met de volle hand. Dat roept de vraag op of consumeren zowel in
in de gebruikelijke betekenis van voedsel tot je nemen als omgekeerd in de betekenis van geconsumeerd d.w.z. ontmaagd willen worden, kan worden opgevat. In dat geval heeft het gebaar zowel bij Lysbeth van Duvoorde als bij Bonne d'Armagnac een zinvolle betekenis omdat het in beide gevallen functioneert binnen de context van een verloving, die de uitverkoren bruid juridisch gezien het recht geeft om bevestigend of ontkennend te antwoorden op het huwelijksvoorstel. |