Handschoenen

Bisschoppen van Keulen, Mainz enTrier zweren Willem I van Gelre in

Vlnr: de bisschoppen van Keulen, Mainz en Trier bij de beëdiging van Willem I van Gelre in Gulik 29 november 1377, fragment tekening, toegeschreven aan Herman Maelwael, uit: Wapenboek Gelre, KB Albert I Brussel, hs. 15652-56

Sublieme pentekening in het Wapenboek Gelre

De miniatuur met keizer Karel IV en de keurvorsten uit het Wapenboek Gelre staat vooralsnog op naam van Herman Maelwael uit Nijmegen. De handhouding van deze drie bisschoppen kan wel geïnterpreteerd worden alsof zij Willem inzweren. Dit in tegenstelling tot de twee andere bisschoppen op de onderstaande miniaturen, die een specifiek zegenend gebaar maken.
André Stufkens & Clemens Verhoeven stellen dat de tekening de beëdiging van hertog Willem I verbeeldt.

Blijft nog de vraag waarom de tekening een liggend en geen staand formaat kreeg en aan de bovenzijde zo kort is afgesneden dat ondermeer de bekroning met de rijksadelaar op de keizerskroon is verdwenen. Het ligt voor de hand dat de tekening oorspronkelijk niet voor het Wapenboek Gelre is gemaakt. Toen de ordening van de bladen vast stond en grotendeels van wapens waren voorzien heeft men kennelijk besloten om de tekening op te nemen en hiermee het boek te openen.

Bourgondisch Pontificaal ca. 1485 geeft inzicht in klerikale kledij

Op de miniatuur links de inwijding van een kerk en op de miniatuur rechts de inwijding van een kerkhof. Het zijn vermoedelijk abten met witte handschoenen. Beide miniaturen staan in manuscript 347 van de Morgan Library & Museum, New York, links de eerste op fol.148r, rechts de tweede op fol.158v. Het manuscript staat geregistreerd als Ms.347: Pontifical for the use of Besançon; written and illuminated in France, perhaps Burgundy, ca. 1485.

Petrus, eerste bisschop van Rome

Petrus / bisschop van Rome, paneel uit veelluik van Badia (1301-02) door Giotto di Bondone (1266-1337), Uffizi Gallery, Florence

Wie de handschoen past

Er was een tijd waarin de bisschoppen verplicht waren handschoenen te dragen bij bepaalde rituelen. Op de Keizer- en keurvorstentekening die herinnert aan de beëdiging van hertog Willem I van Gelre in 1377 dragen de bisschoppen van Keulen, Mainz en Trier
handschoenen. Op de miniaturen uit ca. 1485 wijden abten (?) met handschoenen aan zowel een kerk als een begraafplaats. Het zijn de enige twee rituelen uit een hele reeks waarbij handschoenen nodig zijn.
In het linkerpaneel zien we Petrus, de eerste bisschop van Rome, door Giotto ca. 1301-02. Ook hij draagt handschoenen. Net als St Nicolaas die hertog Arnold van Gelre zegent op de miniatuur ca. 1440 hieronder.

De Gelderse hertog, Arnold van Egmond, knielend voor Sint Nicolaas, miniatuur in zijn Gebedenboek ca. 1440, dat zich bevindt in de Morgan Library & Museum te New York.

Bisschop Hugo van Grenoble belooft Bruno een plekje in de wildernis. Hij draagt witte handschoenen. Les Belles Heures fol.96v. Gebr.van Lymborch. collectie Metropolitan Museum.

Bisschop Hugo van Grenoble

Hugo de Chateauneuf (1053-1132) was bisschop van Grenoble, bijgenaamd de Kartuizer vanwege zijn rol bij de vestiging van Bruno en zijn zes metgezellen in een barre streek in zijn bisdom, genaamd Chartreuse. Deze miniatuur uit een serie in Les Belles Heures van de Gebr. van Lymborch laat het moment zien waarop Bruno hem - in 1084 - vraagt waar zij zich net als ooit de woestijnheiligen kunnen terugtrekken. Hugo had juist een visoen gehad waarin zeven sterren naar hem op weg waren. Daarin ziet hij een hemels voorteken en wijst Bruno en zijn broeders de weg. Hugo's vader, Odilo, treedt op 80 jarige leeftijd, op aanbeveling van Hugo, in de Kartuizer orde en eindigt zijn leven op honderd jarige leeftijd als monnik bij Sint Bruno in de Grande Chartreuse. De plek waar Hugo zelf ook zo graag verblijft, maar tot zijn grote spijt slechts zelden mag vertoeven. Zo is hij meer dan vijftig jaar tegen zijn zin bisschop! Hij sterft op 79-jarige leeftijd in 1132 in Grenoble. Daar wordt hij in zijn kathedraal bijgezet en al twee jaar later officieel heilig verklaard.

Bisschoppelijke kleding / Ben van der Hargh

In middeleeuwse bronnen zien we bisschoppen vaak in liturgische kleding, bestaande uit mijter, koorkap met gesp, handschoenen en kromstaf. Een bisschop in functie draagt de staf (agolum) in de regel links met de krul naar buiten, een abt met de krul naar binnen.

Afhankelijk van de kerkelijke feestdag of het tijdstip van viering varieert naar rooms-katholiek gebruik de kleur van het gewaad. Deze kleuren dienen zowel de eigenheid van de geloofsgeheimen als het gevoel van het christelijk leven het jaar rond uit te drukken.

Wit (albus) - tijdens de Paastijd en de Kersttijd; op alle feestdagen rond Jezus Christus die geen verband houden met zijn lijden; op feestdagen van de Maagd Maria; feesten van de Engelen; alle feesten van de heiligen die geen martelaar zijn; Allerheiligen (1 nov.)
en de op feesten van Johannes de Doper (24 juni), Johannes de evangelist (27 dec.), de Stoel van Petrus (22 feb.) en de bekering van apostel Paulus (25 jan.).

Rood (ruber) - op Palmzondag; Goede Vrijdag; Pinksterzondag; op feestdagen rond het lijden van Jezus Christus; op feesten van de Apostelen, de evangelisten en martelaren.

Groen (viridis) - alle dagen van het jaar waarop geen andere kleur is voorgeschreven. Deze wordt op alle zondagen van de Tijd door het Jaar gebruikt. Die tijd begint na het feest van het Doopsel van de Heer en duurt tot dinsdag voor Aswoensdag. En begint weer op maandag na Pinksteren tot zaterdag voor Advent. Groen is derhalve een prominente liturgische kleur.

Paars (violaceus) - tijdens de adventstijd en de vasten (40 dagen voor Pasen) als teken van ingetogenheid, bescheidenheid, eenvoud, nederigheid, boetedoening. Paars kan ook gebruikt worden in missen voor de overledene. Ook voor de stola van de pastoraal werker koord van de acoliet en misdienaar, doeken over kruisbeeld, altaar en lezenaar.

Zwart (niger) - Mag daar waar dat gebruikelijk is gedragen worden in de missen voor overledenen.

Roze (rosaceus) - Mag op zondag Gaudete (3de zondag van de Advent) en zondag Laudate (4de zondag van de vasten) gedragen worden waar dit gebruikelijk is.

Op bijzondere zeer plechtige feestdagen mogen feestelijke (= kostbare) kerkelijke gewaden worden gedragen, ook al wijkt de kleur af van die voor de betreffende dag.
De lokale bisschoppenconferentie kan voor bepaalde feestelijke gelegenheden aanvullende regels stellen.

Reguliere missen worden gecelebreerd in de eigen kleur, in wit of in een feestkleur.
Missen voor verschillende Noden echter worden gecelebreerd in de kleur van de dag of het seizoen, repectievelijk in paars, als zij een boetekarakter hebben, in tijd van oorlog of conflict, hongersnood of voor de vergeving van de zonden.
Votiefmissen met gelofte wordt gecelebreerd in de kleur die past bij de mis zelf of ook in de kleur die eigen is aan de dag of het seizoen.

Middeleeuwse bisschoppelijke handschoenen, klik voor extra informatie

Handschoenen ging men al vroeg na het begin van de jaartelling dragen ter vervanging van een doek, puur om hygiënische redenen. Het bleef voortbestaan als een statussymbool, één van de vele tekenen van het hoger op de ladder staan.

Nog draagt een bisschop bij de pontificale hoogmis in de regel pontificale handschoenen, die met gouddraad zijn geborduurd, tot de offerande. Aan de rechter-handschoen hoort de bisschopsring, die destijds door gelovigen werd gekust, nu afgeschaft - onhygiënisch!