Heggenvlechten

Ons cultuurlandschap herleeft dankzij de inzet van de heggenvlechters

Gebr.Van Lymborch, september Très Riches Heures, 1411/12-1416, goud / inkt op perkament. Chantilly, Musée de Condé, Ms. 65, f9v.

Heggenvlechters perplex door vlechtheg bij gebroeders Van Lymborch

Onlangs waren er heggenvlechters actief in Barchem.
Ze maakten zich nuttig met het leggen en vlechten van een meidoornhaag, gevolgd door een sleedoornhaag. Zodoende droegen zij bij aan het herstel van het cultuurlandschap op een dekzandrug tussen de Lochemse Berg en het kasteel De Wildenborch. Vóór de toepassing van prikkeldraad waren vlechtheggen een natuurlijke vorm van veekering. Bovendien was de vlechtheg een ideale biotoop voor talrijke soorten vogels, vlinders, insecten enz.
De heggenvlechters bekeken tijdens een pauze het magazine 600 jaar gebroeders Van Lymborch en stonden perplex. Zij herkenden in één oogopslag de vlechtheg op het septemberblad uit de Très Riches Heures. Die ziet er voorbeeldig uit, al zagen zij wel dat de schilder dit tafereel niet en plein air schilderde. Dat verklaart waarom die er zo gelikt uit ziet.

Een vlechtheg heeft geen haast

De miniaturist heeft kennelijk kunnen vaststellen hoe die in technisch opzicht gevlochten is, heeft tevens de opbouw van de heg systematisch kunnen doorvorsen en op basis daarvan een schoolvoorbeeld van het resultaat van het heggenvlechten vereeuwigd. Niet op het eerste gezicht maar later aan de hand van schetsen, uit de herinnering en vooral uit behoefte aan perfectie.

De vlechtheg bij Saumur moet voor het vlechten veel hoger en breder zijn geweest; die heg stond er al lang vóór het leggen, dat zie je zo. Hetgeen betekent dat het toernooiveld pas (weer) in gebruik genomen is na het leggen en vlechten. Zoals men doorgewinterde heggenleggers / heggenvlechters hoort zeggen: een vlechtheg heeft géén haast.

Gebr.Van Lymborch, februari / Très Riches Heures, 1411/12-16, goud / inkt op perkament. Chantilly, Musée de Condé, Ms. 65 f2v.

Vlechtwerk van wilgentenen rondom het erf

Diezelfde perfectie streven de heggenvlechters zelf na en trachten die in competie ook te bewerkstelligen. Het cultuurlandschap dat de gebroeders in Frankrijk aantroffen was alom van heggen voorzien waar men de beschikking had over de noodzakelijke materialen: zoals staken en binders en overigens de kennis en kunde om daarmee vlechtwerk te maken.

Een opmerkelijk voorbeeld is te zien op het februari-blad waar de omheining van het erf van wilgentenen is gemaakt, evenals de open stal waarin de schapen zijn ondergebracht. De takkenbossen die naast de tonnen op de grond liggen kunnen dienen om de broodoven mee te stoken alvorens het brood daarin snel en knapperig te bakken. Wellicht rijshout, zoals de gekapte wilgentenen heten of snoeihout uit heggen.

Middeleeuws cultuurlandschap

Een in blokken verkaveld cultuur-landschap waarin de percelen zijn ingekaderd in heggen, bosschages en hier en daar een grensboom, soms muurtjes. De kleurverschillen verwijzen naar akkerbouw, diverse gewassen en diverse groeistadia. Zo hebben de Gebroeders Van Lymborch een Middeleeuws cultuurlandschap gesitueerd voor een torenstad vol spectaculaire gebouwen aan de horizon.

Dit cultuurlandschap met in de verte een stad verdient overigens om met naam en toenaam bekend te worden. Welke wellicht Franse stad staat hier nu model voor Bethlehem?

Gebr.Van Lymborch, Verkondiging aan de herders (detail) Très Riches Heures, 1411/12-16, tempera, goud en inkt op perkament. Chantilly, Musée de Condé, Ms. 65, fol. 48r.

Landschap bij de Wildenborch destijds?

Oudtijds dreef de herder zijn schapen over hei en veld en ‘s avonds naar de schaapskooi. Melkvee had bij de boerderij een standwei om te grazen en op de stal was hooi dat van het hooiland langs de beken was geoogst. Het overig hoornvee graasde eveneens op het veld; in het naseizoen als de rogge binnen was, werd het op de stoppelweide gehoed door de koeherder e/o kinderen.

Direct rond de boerderij lagen vooral kleine percelen met specifieke functies: moestuin, bijenhof, bongerd, kippenren, bessentuin, ganzenweide, aardappelveld, knollentuin, varkenshok met uitloop enz. Wallen met greppels en akkermaalshout markeerden de grenzen rondom erven annex percelen en het veld om zowel het loslopende vee als het wild te weren. Op de wallen en rond percelen zijn vlechtheggen veel als veekering toegepast. Ze zijn in de afgelopen eeuw verdwenen.

Oude markering op esdoorn © Robbie Goris, Inverde/ecopedia.be

Nog meer cultuurlandschap bij Gebroeders

Kleine percelen, groen omzoomd door knotwilgen en bomen die hoger en zwaarder zijn, laag struikgewas, een akker met gerst. Het is juli, de maaiers zijn luchtig gekleed, want werken met de sikkel kost menige zweetdruppel. Het schapen scheren komt prominent in beeld. Afgezien van de vleesproductie en verwerking van de huiden tot perkament vormde de wolproductie een wezenlijk bestanddeel van het economisch belang van de schapenhouderij.

In het water links zwemmen zwanen met kroost, rechtsboven in de slotgracht nog meer. Knotwilgen, maar het kunnen ook elzen of iets anders zijn, vragen om periodiek onderhoud en leveren wilgentenen geschikt voor vlechtwerk om er het erf mee te betuinen en bovendien ook om vlechtheggen aan de bovenkant af te hechten.
Als schapen binnen een afrastering door middel van vlechtheggen worden gehouden, is het ultieme bewijs van het vakmanschap van heggenvlechters geleverd als die geen enkel lammetje meer doorlaat.

Sinds wanneer bestaan er vlechtheggen?

De oudste instructie hoe zo'n heg te realiseren maakte Willem van Riemsdijk bekend, die uitkwam bij de Grieken in 400 voor het begin van de jaartelling. Susan Taylor publiceerde 27 november 2020 dat de Cambridge Universiteit via een nieuwe Carbon dating equipment Cornish Hedgerows op 4.600 jaar schat. Het zijn de oudste levende relicten op onze planeet.

Rond het begin van de jaartelling was het gebied dat tot Germania inferior behoorde volgens de Romeinse geschiedschrijver Publius Cornelius Tacitus vrijwel ontoegankelijk. Enerzijds door de Germanen die er woonden en de Romeinen vijandig gezind waren. Anderzijds door de ondoordringbare vlechtheggen, die legers konden keren. Eén en ander is geboekstaafd in zijn geschiedwerk De origine et situ Germanorum.

Dat laatste wordt bevestigd in De Bello Gallico van Julius Ceasar, die het fenomeen met militaire precisie beschrijft als volgt: “Deze mensen hakken jonge boompjes om – echter zonder ze geheel door te hakken – en buigen ze en vervlechten de in de breedte groeiende takken, voegen doorn- en braamstruiken ertussen en zijn zo in staat deze heiningen tot een verschansing als een muur te vormen zodat men er niet alleen niet door kan dringen, maar er zelfs niet doorheen kan kijken.”

Julius Ceasar, marmeren hoofd, vondst Hunerberg te Nijmegen, Collectie RM van Oudheden, Leiden

Le Rustican ou Livre des profits champêtres et ruraux, de Pierre de Crescens, Bruges, vers 1470, collection d'Antoine bâtard de Bourgogne, fils de Philppe Le Bon, Bibliothèque de l'Arsenal, Parid. Ms. 5064, f268r. Rechts een vlechtheg.

Schatkamers van onze natuurlijke rijkdom

De voorvechter Jaap Dirkmaat en zijn medestanders bij het Nederlands Cultuurlandschap zijn al decennia pleitbezorgers voor behoud en ontwikkeling van de cultuurlandschappen, die een wezenlijke bijdrage leveren aan de biodiversiteit van ons land.

De rijkdom aan soorten planten, vogels, vlinders, zoogdieren en amfibiën, kortom alles wat leeft en groeit binnen deze variabele biotopen, maakt dat we over een levende schatkamer van zeldzaamheden beschikken. Zonder deze cultuurlandschappen zouden talrijke levensvormen het loodje leggen. De terugkeer van de vlechtheggen in het landschap is daarom een zaak van levensbelang.

Icoonlandschappen een buitencategorie

Het Woud der Verwachting heeft zowel in 2018 als in 2019 met zijn herauten en hoornblazers de verheffing van twee cultuurlandschappen tot de unieke status van Nederlands Icoonlandschap met hun optreden mogen opluisteren. We hopen op een vervolg in 2021.

René Rijks, Jeroen van Leerdam en Erik Leensen dank ik hartelijk voor hun steun en advies bij dit artikel.
Jacobus Trijsburg © Barchem, 1 maart 2021