Identiteitsbewijs is via heraldiek geleverd... 'Opdracht in de Tempel'
|
Afbeelding 1 komt van een altaarstuk in de Dom van Keulen. Dit is oorspronkelijk vervaardigd in opdracht van Isabella (Elisabeth), dochter van graaf Reinald I van Gelre. Zij was abdis van het Clarissenklooster te Keulen. Daar bevond zich dit altaarstuk aanvankelijk. Zij liet zich afbeelden met het mandje achter Maria samen met haar zusje Filippa, die non was in hetzelfde klooster. Zichtbaar is aan de voorzijde van het altaar waar het Kindje Jezus bovenop staat, hetzelfde wapen in tweevoud, voorzien van een klimmende leeuw van goud, de ene leeuw naar links, de andere naar rechts gewend. Dit is het gloednieuwe wapen van Gelre. Hun broer Reinald II werd in de Rijksdag te Frankfurt op 19 maart 1339 tot hertog van Gelre en graaf van Zutphen en bovendien tot rijksvorst verheven en tevens met Oost-Friesland beleend. Nadien voerde de hertog in blauw de klimmende gouden leeuw van Gelre met gespleten staart, ook wel aangeduid als dubbelstaartig.
|
Omdat er twee personen uit de dynastie van Gelre zijn afgebeeld is het wapen tweemaal afgebeeld die uit hoffelijkheid naar elkaar zijn toegewend. Isabella stierf in 1354, haar jongere zusje twee jaar eerder. Het is aannemelijk dat het altaarstuk vervaardigd is na de Rijksdag in Frankfurt en vóór hun overlijden. Deze recente ontdekking onderbouwt de opvatting van Jo de Jong dat het Renkums Borduursel past in de kunststroming
De Keulse School.*) Zij heeft in 1933 mogelijk als eerste dit zeldzame specimen van naaldkunst gepositioneerd op dit niveau en binnen deze context waardoor het onmogelijk als huisvlijt kan worden afgedaan en genegeerd. Dr. Richard de Beer, conservator Oudkatholieke Kunst van het Rijksmuseum Het Catharijneconvent gaf onze werkgroep te kennen dat dit kunstwerk het oudste in Nederland compleet bewaarde borduursel is en een unieke positie bekleedt in de collectie van het Rijksmuseum Het Catharijneconvent te Utrecht. |
*) J. de Jong, Weef en Borduurkunst, Rotterdam 1933, p. 80, 159. Lerares aan het Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs, Amsterdam
1. Opdracht in de Tempel (vermoedelijk ontstaan tussen ca. 1340 - 1350), altaarstuk in de Keulse Domkerk. Links Isabella en Filippa van Gelre, respectievelijk abdis en non in het Klooster van St. Clara te Keulen. Zij laten zich identificeren via tweemaal het wapen van Gelre op de voorzijde van het altaar: blauw met klimmende gouden leeuw met gespleten staart. NB naar elkaar toegewend!
|
2. Renkums Borduursel (detail) ca. 1406/08, Catharijneconvent ABM t2060
|
Frappante gelijkenis tussen het Keuls altaarstuk & het Renkums borduursel
|
Om het Renkums borduursel (afb.2) in de christelijke traditie te kunnen plaatsen zijn eigentijdse voorbeelden gezocht. Ook voor de duiding van wat er zoal te zien is, zijn dergelijke voorbeelden nuttig en leerzaam. Bij de gevonden voorbeelden springt er één uit die zoveel overeenkomsten vertoont met elementen die je in het borduursel tegenkomt dat dit nauwelijks toeval kan zijn. Dat betreft vooral positionering en lichaamshoudingen. |
Je ziet Maria die Jezus aanreikt aan de heilige Simeon. Hij heeft de witte doek in precies dezelfde positie over zijn armen. Ook de wijze waarop Maria het Jezuskind op het altaar plaatst en het Kind zijn hoofd keert naar de heilige (met aureool) is bijna gekopieerd. Links staat de de vrouw met het mandje met duiven. Het altaar op het Keulse kunstwerk onthult de identiteit van twee zusters Gelre via het unieke wapen van Gelre in tweevoud. |
|
Het Renkums borduursel (1406/08)
Gelet op de aureool als kenmerk voor heiligheid moet vastgesteld worden dat naast de engelen ook de Maagd Maria een aureool heeft. De aureool van Jezus is zoals gebruikelijk gepersonaliseerd via het stralenkruis. Bij de anderen ontbreekt het aureool. Bij de manspersoon is wel de banderol te zien, verwijzend naar de lofprijzing van Simeon, die in Lucas 2, vers 21 etc. is vermeld. |
In tegenstelling tot eerdere afbeeldingen komen in dit borduursel absoluut geen stokoude personen voor maar integendeel een volwassen jongedame en een man die beiden nog over hun natuurlijke haarkleur beschikken. Qua kleding passen ze wel in de Late Middeleeuwen bij de hogere stand gelet op de krachtige kleuren van hun kleding uit het eerste verfbad, kun je zeggen. Maar hoe komt het dat de Maagd Maria hier in een groen gewaad is afgebeeld in plaats van het traditionele blauw?
|
10. / Renkums borduursel met 'Opdracht van Jezus in de Tempel', Utrecht, Museum Catharijneconvent. Click op afb. voor informatie.
|
Het zou een vreemde aanblik opleveren als Maria en de man beiden in het blauw gekleed afgebeeld zouden zijn. Waarom Maria in het groen en de man in het blauw gekleed gaan, kan geen toevallige keuze zijn. Waarom moest hij zonodig in het blauw en Maria in het groen?
Wat betekenen deze kleuren voor ons begrip van deze personages? Natuurlijk staat groen voor hoop, leven en groei. Toch is blauw vanaf de 12de eeuw Mariakleur bij uitstek. Dat betekent dat de noodzaak of oorzaak om de man in het blauw af te beelden gelegen moet zijn bij dit personage. Als bijzonderheid verdient vermelding dat er verticale rode strepen geborduurd zijn, die de blauwe stof als het ware verdelen in banen. Bij digitale reproductie lijken zij paars, maar de strepen blijken in realiteit rood te zijn. De riem om zijn middel lijkt van goud maar blijkt bij nader onderzoek echt beige te zijn. Alles is geborduurd van losse floszijde en glanst. Zo is vastgesteld bij een bezoek aan het Catharijneconvent. De vrouw en de man staan beiden op puntschoenen. |
Rol en aankleding van de profetes Anna wijken af van haar oorspronkelijke rol en aankleding. Zo ontbreekt haar weduwensluier; zij draagt een modieuze bourrelet op het hoofd. Het haar boven de oren is op de bekende eigentijdse wijze opgerold. De bourrelet is geschakeerd met afwisselend rode en blauwe blokjes. Zoals gemeld is haar robe rood, eveneens opgebouwd uit banen die door verticale strepen van een iets donkerder rode zijde opgesloten liggen. Haar attributen: duifjes en de kaars zijn voordien zelden met Anna verbonden, vaker met Jozef of met de kraamhulp. Onze hypothese is dat deze personages plaatsvervangers zijn, donoren van de kapel en het klooster te Renkum die zij zelf hebben gesticht:
hertogin Maria van Gelre en Reinald IV, hertog van Gelre; de kleuren zijn heraldisch. Van vaderskant heeft Marie d'Harcourt een rood schild en van moederskant het blauwe schild van Bourbon. Bij Gelre zien we ook het blauw van het schild en rood bij de leeuw die rood getongd en rood genageld is. |
|
Het zegel van Maria van Gelre (Marie d'Harcourt) l. Gedeeld in I heraldisch rechts: Gulik/Gelre; heraldisch links II: gekwartierd Harcourt (1+4) / Bourbon (2+3).
|
Borduursel gekwartierd wapen Marie d'Harcourt: Harcourt 1+4 / Bourbon 2+3. Detail op paramenten, schenking Marie d'Harcourt aan klooster Altenberg, nu in St.Maximiliankirche Düsseldorf
|
Reconstructie van de bourrelet cf Renkums Borduursel, hoofdtooi gedragen door Maria van Gelre, geboren Marie d'Harcourt & Bourbon
|
Wapen Gelre: in azuur (blauw) een klimmende leeuw van goud, getongd en genageld van keel (rood). Reconstructie in reliëf A.R.Trijsburg
|