Kaarsen zegening ~ 2 februari ~ inhoud / betekenis van dit ritueel?
Opdracht in de Tempel / Purificatie van de Maagd / Maria Lichtmis
|
De jaarlijkse kaarsenzegening op 2 februari ~ 40 dagen na Kerst ~ gaf dit feest zijn naam Maria Lichtmis, in het Engels Candlemass, in het Frans Chandeleur, namen die naar Jezus als het Licht der wereld verwijzen.
Het Renkums borduursel brengt dat licht via de kaars prominent in beeld. Op zoek naar overeenkomsten met het Renkums borduursel is eerder een selectie gemaakt van 11 beeltenissen van de 10e eeuw - begin 15e eeuw. In die serie komt de kaars pas in beeld bij afbeelding 7 (fig.1), geschilderd door Melchior Broederlam voor Filips de Stoute. Het hoort in het kruisigingsretabel dat hij met beeldsnijder Jacob de Baerze in 1390-99 maakte voor het kartuizerklooster Champmol in Dijon, onder supervisie van Johan Maelwael uit Nijmegen. 
1. Opdracht van Jezus in de Tempel, detail. Melchior Broederlam (1399). Retabel van de kruisiging, Musée des Beaux-Arts de Dijon.
|
2. Kaarsenprocessie met Lichtmis in de Oudkatholieke kerk in Den Haag, met pastoor Cornelius van Vlooten, door Isaac Israëls, 1881
Voor meer afbeeldingen en context bij de Opdracht in de Tempel /Maria Lichtmis is het onderzoek uitgebreid.
De boeiende resultaten worden hier gedeeld. Sinds men in Rome Ao. 432 de eerste Opdracht in de Tempel in de St. Maria Maggiore voltooide is de figuratie cf Lucas 2 v.21-39 gebleven. Maar in dit mozaïek ontbrak wel de kaars. (fig.3) De eerste verwijzing naar de viering komt van de pelgrim Egeria uit Galicië; zij vierde dit feest in Jeruzalem op 14 februari, 40 dagen na Driekoningen en deed er in haar Itinerarium Egeriae (381-384) verslag van. Paus Gelasius vierde in 472 die dag in Rome met fakkeloptochten en vreugdevuren. In 542 besloot keizer Justinianus in Byzantium het feest te verzetten naar 2 februari, 40 dagen na Kerst. Sophronius, patriarch van Jeruzalem († 638) moedigde aan om kaarsenprocessies te houden. In de westerse kerk liet paus Sergius I (687–701) dit feest in Rome vieren. Het werd één van de 12 kerkelijke hoogtijdagen die in de loop van het liturgisch jaar gevierd zouden worden. Vanaf de 10e eeuw zou de kaarsenzegening uitgroeien tot een populaire traditie. Traditioneel figureren in de afbeeldingen in elk geval Jezus, Maria, Jozef + duifjes en Simeon en vaak Anna, incidenteel ook priesters, dienaren, dieren en engelen. Beeldmateriaal met kaarsen blijkt tot nu toe niet ouder te zijn dan 12de-eeuws. Als oudste afbeelding geldt nu een glas-in-lood raam uit Canterbury, (fig.6) daarna de miniatuur in het Luttrell Psalter (1325-45). (fig.7) Zie: Philip Pfatteicher in The New Book of Festivals and Commemorations, 2008.
|
Beeltenissen 5e~15e eeuw: I. Mozaïek Santa Maria Maggiore, Rome (432)
3. (vlnr) Maria als Byzantijnse keizerin met het Kind in haar armen. Jozef met duifjes kijkt naar Maria en Jezus, een engel, Anna die het Kind zegent, Simeon gaat met uitgestrekte armen en een doek op het Kind af. Achter hem een menigte tempelpriesters. (Rome, in 432)
|
Imbolc
Volgens het Keltisch Christendom valt het feest Imbolc (1 of 2 februari) halfweg tussen midwinterzonnewende (21 december) en de lente-equinox (21 maart). Kern van de rites is voorbereiding en zuivering bij wijze van welkom. Imbolc is Keltisch voor de buik van Moeder Aarde. Alles wat sluimert, wordt gewekt door het licht en onverwachte warmte. Het Latijnse februa betekent zuivering, voorbereiding met gebruiken als iets planten (tenzij het vriest), kaarsen aansteken en vuren om het (zon)licht aan te moedigen, je huis reinigen, de bezem erdoor halen - tegen de klok in - uitroken met salie en besprenkelen met rozenwater, via vasten of een sapkuur doen, vastgeroeste patronen doorbreken en stoppen met oude (foute) gewoonten. |
Maria-Lichtmis
Bij Maria-Lichtmis als christelijk feest op 2 februari komen we de Purificatie van de Maagd Maria tegen. Een reinigingsrite conform de Joodse wet, Zij ging naar de Tempel in Jeruzalem om 40 dagen na de geboorte van haar zoon Jezus gereinigd te worden. Zij stelde hem als haar eerstgeboren zoon aan God voor in de Tempel en offerde om die reden twee duifjes. Jezus zou er later in eigen persoon de bezem doorheen halen om daarmee een eind te maken aan de oude gewoonte om daar geld te wisselen en handel te drijven. Simeon, de ziener en de profetes Anna zagen hier in het pasgeboren kind van 40 dagen oud dat het Licht van de wereld was geboren. De zegening en het aansteken van de kaarsen tijdens Maria Lichtmis bevestigen in rituele zin zijn rol.
|
4, Renkums geborduurd kussenovertrek (detail) met Maria en Kind, beiden met aureool, links hertogin Maria van Gelre, rechts hertog Reinald, beiden zonder aureool, in Gelderse kleuren: rood en blauw. Begin 15de eeuw. Collectie Museum Het Catharijne Convent, Utrecht
|
Maria van Gelre met de brandende kaars en de duifjes in het Renkums borduursel vervult hier een specifieke functie. (fig.4) Zij vervangt de profetes Anna en net als haar man is zij ten voeten uit voorgesteld; zij bewijzen geen eenvoudige figuranten te zijn. De kleuren van hun kledij, knalrood en diepblauw steken opvallend af bij het zachte lentegroen van de kleding van de Madonna. De datum van Maria Lichtmis, 2 februari 1406, had in relatie tot hun huwelijk op 5 mei 1405 negen maanden eerder extra betekenis kunnen hebben. Maar die datum ontbreekt in het bekende rijtje data waarop zij naar het OLV-beeld en klooster te Renkum pelgrimeert. Dit klooster, hun gezamenlijk geschenk, was nog steeds in aanbouw bij het gepubliceerde bezoek op 8 mei 1406, een pelgrimage die veel voor haar zal hebben betekend.
Johan Oosterman, Ik, Maria van Gelre. De hertogin en haar uitzonderlijke gebedenboek (1380-1429). Nijmegen-Zwolle, 2018. Zie: p.97 voor het verslag van haar bezoek aan Renkum 1406-VI-8.
|
Beeltenissen 5e~15e eeuw: II. Mont St.Michel Sacramentary (1050 ~1065)
5. Presentation scene in the Mont-Saint-Michel Sacramentary (Normandy, 1050-1065). New York, Morgan Library, M.641, fol. 18r. Alle figuranten zijn heiligen, getuige hun aureool: vlnr Salomé(?) en Jozef met duifjes, Maria met Kind (+ kruisnimbus), Simeon, Hanna.
Beeltenissen 5e~15e eeuw: III. Canterbury Cathedral (1100 ~1200)
6. Opdracht in de tempel, glas-in-lood raam, 12de eeuw, Canterbury Cathedral, raam no. 1, 18, noordelijke koorbeuk. (vlnr Jozef met kaars en duifjes, Maria met Kind, Simeon, St.Augustinus? + kaars. Basaal weergegeven koepel met draperie, in het midden het altaar.
Beeltenissen 5e~15e eeuw: IV. Luttrell Psalter, Candlemass (1320 ~1340)
7. Luttrell Psalter, Candlemass (1320-1340) f.71b. vlnr: Jozef + duifjes, Anna + kaars, Maria, Jezus + kaars, Simeon + doek; allen + aureool. British Library Add MS 42130
|
De Presentatie van Jezus in de Tempel aan Simeon is een van de twaalf grote feesten van de orthodoxe kerk en wordt op 2 februari gevierd. Dit beeld is geschilderd in het Luttrell Psalter. Let op de twee tortelduiven in Jozefs mandje als een offer aan God. De stralenkrans ofwel aureool is hier bij allen te zien, bij Jozef, Hanna, Maria, het Kind en Simeon.
|
Toen Simeon Jezus ontving, zei hij:"Deze wordt gezet tot een val en opstanding van velen in Israel en tot een teken, dat weersproken zal worden." En tot Maria "een zwaard zal door uw eigen ziel gaan." Profetes Hanna met kaars looft God na het goede nieuws. Het altaar is deel van de Tempel in Jeruzalem waar Jozef en Maria het Kind opdragen en Simeon en Anna ontmoeten.
|
Beeltenissen 5e~15e eeuw: V. Master of Dominican Effigies (1330 ~1340)
8. Master of the Dominican Effigies, Graduale produced in Florence (Italy), ca. 1330-40. University of South Carolina Early MS 65.
Deze initiaal S omvat de Opdracht in de Tempel met als figuranten: Jozef + boek, Maria + duifjes, Simeon heeft Jezus in een doek met goudgalon in de armen. Allen zijn voorzien van een aureool, Jezus gearceerd, mogelijk als verwijzing naar het kruis. Tempel en altaar zijn als onmisbare elementen summier en toch treffend weergegeven. Op het altaar herinnert één kaars in een kandelaar met een nauwelijks zichtbare vlam aan de kaarsenzegening.
Beeltenissen 5e~15e eeuw: VI. Melchior Broederlam (1399)
9. Opdracht van Jezus in de Tempel, detail. Melchior Broederlam (1399). Retabel van de kruisiging, Musée des Beaux-Arts de Dijon.
|
Met Melchior Broederlam zijn we praktisch in de tijd van Johan Maelwael terecht gekomen, die net als hij werkte voor Filips de Stoute, hertog van Bourgondië. Het moment van vervaardiging valt na de verloren Slag bij Nicopolis die een doorslaggevende invloed had op de kunstproductie aan het Bourgondische Hof. Dit komt tot onder meer tot uiting in het gebruik van oriëntaalse stoffen, bijvoorbeeld bij Simeon, de eerste van de vijf hoofdrolspelers op dit paneel uit een groot(s) retabel: vlnr Simeon, Jezus, Maria, alle drie met een aureool.
|
Jozef en Hanna zonder aureool, hoewel zij beiden als heilig te boek staan. Zij is niet verbeeld als stokoude vrouw maar jong en in rode kledij. Op haar hoofd geen weduwensluier, als attributen: één kaars / twee duifjes.
Die waren tot dusverre in handen van anderen. Hanna is doorgaans in een bepaalde houding afgebeeld, gebarend met haar rechterhand en een banderol met tekst in de linker. Hier zo jong, zonder weduwensluier of banderol is vreemd. Moest haar grijze, wijze verschijning wijken voor een dame in rode surcotte en cotte van brocaat? |
Beeltenissen 5e~15e eeuw: VII. Maître du Parement (ca.1400)
10. Meester van het parament van Narbonne, BnF Ms nouv. Acq. Lat. 3093 Très belles heures de Notre-Dame du Duc Jean de Berryf-55v
|
Deze miniatuur sluit aan bij eerdere beeltenissen van de Opdracht in de Tempel. (fig.10) Vlnr Anna, Jozef, Maria, Kind en Simeon. De miniaturist schept in de volgorde en ruimteverdeling flink wat afstand tussen Simeon en de overige aanwezigen rondom het altaar. Boven het altaar hangt een lamp. Voor een precedent moeten we naar afb 2 in de eerste serie. Anna, de profetes met weduwensluier lijkt hier niet langer erg oud, mist haar banderol en heeft drie duifjes bij zich. In geel gekleed benadrukt dit haar Joodse afkomst.
|
Jozef met aureool draagt twee aparte hoofddeksels, geel en grijs en een kaars. Ook Simeon draagt een exotische hoofdbedekking. Exotisme, oriëntalisme kenmerken in de periode rondom en na 1400 ook de kunst van Johan Maelwael en zijn neven gebroeders Van Lymborch. In de drie ONTMOETINGEN na de geboorte van Jezus konden zij bij de HERDERS, daarna bij de MAGIËRS en tenslotte bij ANNA / SIMEON hun talent bewijzen bij eenvoudige armen, rijke wijzen en oude zieners.
|
Beeltenissen 5e/15e eeuw:VIII Van Lymborchs, Les Belles Heures (1407/9)
11. Opdracht in de Tempel, gebr. Van Lymborch, Les Belles Heures, f57r. vlnr profetes Anna, Maria, Jezus, profeet Simeon, Jozef afwezig
|
In het getijdenboek Les Belles Heures hebben de gebr. Van Lymborch de Opdracht in de Tempel beperkt tot het minimum wat betreft het aantal personages: profetes Anna met kaars, Maria met Kind en Simeon met doek in een Tempel die er tamelijk luchtig uitziet. (fig.14) Des te uitbundiger gekleed is Anna met weduwensluier, Maria in haar hemelsblauw gewaad, Simeon via zijn oriëntaalse hoofdbedekking. Jozef blijkt te ontbreken.
|
Alleen Maria en het Kind hebben een aureool. Die van Jezus is geminimaliseerd tot een kruis. De gebroeders lijken te vergeten dat de profeet Simeon en de profetes Anna conform de heiligenkalender heilig zijn verklaard. Daags na Maria Lichtmis, 3 februari is hun heiligendag. Maar hierdoor wordt de heiligheid van Maria en Kind juist benadrukt. Ook vreemd dat Anna geen banderol maar de brandende kaars in de linkerhand draagt.
|
Beeltenissen 5e~15e eeuw: IX. Renkums borduursel (±1405 - 1410)
|
Gelet op de aureool als kenmerk voor heiligheid moet vastgesteld worden dat naast de engelen alleen Maria over een aureool beschikt. Bij Jezus is zijn aureool gepersonaliseerd via het stralenkruis zoals eerder elders is opgemerkt. Uiteraard ontbreekt bij Maria en Reinald, als we hen zo mogen noemen, de aureool. Bij Reinald = Simeon is wel een banderol zichtbaar, verwijzend naar zijn lofprijzing, die in Lucas 2, vers 21 etc. is vermeld. |
In tegenstelling tot de verzamelde afbeeldingen blijken plaatsvervangers in dit borduursel absoluut niet stokoud maar integendeel een deftige jongedame en een heer die beiden nog over hun natuurlijke haarkleur beschikken. Qua kledij passen ze prima in de late middeleeuwen bij de hogere stand gelet op de krachtige kleuren van hun kleding uit het eerste verfbad, kun je zeggen. Waarom is de Madonna in het groen ipv het traditionele blauw? |
10. / Renkums borduursel met 'Opdracht van Jezus in de Tempel', Utrecht, Museum Catharijneconvent. Click op afb. voor informatie. Mis-en-scène vlnr Anna vervangen door Maria van Gelre, Maria met Kind, Simeon vervangen door hertog Reinald IV, Jozef ontbreekt.
|
Het zou een vreemde aanblik opleveren als de Madonna in blauw gekleed afgebeeld zou zijn, net als Reinald. Waarom Maria in het groen en Reinald in het blauw gekleed gaan, kan geen toevallige keuze zijn. Waarom moest Reinald in het blauw en Maria in het groen? Dat
lijkt bijna vloeken in de kerk. Michel Pastoureau wijdde er een baanbrekende studie aan: Blue - The History of a Color, 2018. Natuurlijk staat groen voor hoop, leven en groei, maar blauw is Mariakleur bij uitstek van de 12e tot 16e eeuw. Dat betekent dat de noodzaak of oorzaak om Simeon in blauw te steken aan dit personage ligt. Als bijzonderheid verdient vermelding dat er verticale rode strepen geborduurd zijn die de blauwe stof als het ware verdelen in banen. Bij digitale reproductie lijken zij paars, maar de strepen zijn in werkelijkheid rood. De riem om zijn middel lijkt van goud maar is echt beige. Alles is geborduurd van losse floszijde en glanst. |
De plaatsvervangers staan beiden op puntschoenen. Rol en aankleding van de profetes Hanna wijken serieus af van haar oorspronkelijke rol en kleding. Heel duidelijk ontbreekt haar weduwensluier. In plaats daarvan heeft zij een modieuze bourrelet op haar hoofd en daaronder boven de oren het haar op de bekende eigentijdse wijze opgerold. De bourrelet is geschakeerd als een dambord van afwisselend rode en blauwe blokjes. Zoals gemeld is haar robe rood, eveneens opgebouwd uit banen die door verticale strepen van een iets donkerder rode zijde opgesloten liggen. Haar attributen, tortelduifjes in een mandje aan de rechterhand en een grote waskaars links, zijn in de voorafgaande eeuwen zelden verbonden met Anna, meestal met Jozef of met de kraamhulp Salomé.
Onze hypothese is dat deze personages niet zijn wie je verwacht maar plaatsvervangers, donoren van de kapel en het klooster te Renkum dat zij zelf hebben gesticht. |
Beeltenissen 5e~15e eeuw: X. de Van Lymborchs (± 1411/11 - 1416)
Taddeo Gaddi, Opdracht in de Tempel, fresco in de Baroncelli kapel in de Heilig Kruis Kerk, Florence. Linksboven Maria/Jozef
De Très Riches Heures bood de Van Lymborchs de kans hun interpretatie uit Les Belles Heures achter zich te laten en dit spectaculaire vroegrenaissance voorbeeld van Taddeo Gaddi (ca. 1330) te volgen. De tempel is bijna gekopieerd, qua figuratie kozen zij voor Maria in het blauw die Jezus in haar armen houdt, Simeon ernaast, rechts de priester en Jozef. Duifjes en kaars zijn in handen van onze naamloze onbekende die doorlopend opduikt bij dit gebeuren. De Tafels der Wet met pseudo-Hebreeuwse teksten achter de priesters onderstrepen de Joodse context.
|
Gebr. Van Lymborch, Opdracht in de Tempel, Très Riches Heures, naar voorbeeld van Taddeo Gaddi, fresco in de Baroncelli kapel in de Heilig Kruis Kerk, Florence.
|
Opdracht in de Tempel / Maria Lichtmis / Kaarsenzegening / Purificatie
Gebr. Van Lymborch, Profetes Anna, een aantrekkelijke jongedame, Très Riches Heures, Chantilly, Musée Condé.
|
Sinds het mozaïek Ao. 432 in de Santa Maria Maggiore te Rome is Anna of Hanna (in het Hebreeuws Channah=genade) geheten, steeds afgebeeld als een onwaarschijnlijk oude vrouw. De merkwaardige breuk met haar oorspronkelijke verschijning voltrekt zich eind 14de eeuw gelijk met het verdwijnen van haar banderol. De iconografie van Melchior Broederlam in zijn retabel, van de Van Lymborchs in de Très Riches Heures en van de anonymus van het Renkums borduursel lijkt op elkaar afgestemd. We zien dat de oude Anna uitgerangeerd wordt en op een dood spoor gezet; als alter ego heeft deze jongedame meer toekomst. In het borduursel is haar plek ingenomen door Maria van Gelre, 25 jaar of iets ouder. Jessica Savage, Princeton University, schrijft 8-2-2018 dat Anna iconografisch gezien breed inzetbaar is. The Medieval Art Index telt meer dan 960 maal de Opdracht in de Tempel waarin 330 de profetes Anna bevatten. Aanvankelijk zeker de stokoude vrouw die met de ene hand de banderol vasthoudt met een soms leesbare tekst en met de ander gesticuleert. Jessica Savage stelt vast dat Jozef steeds verder van Maria verwijderd wordt en Anna steeds dichterbij. Zij wordt jonger en neemt zijn rol over als drager van de duifjes en de kaars. Die verandering start volgens haar onderzoek al na de 13e eeuw. De Van Lymborchs gingen compleet los; zij hebben Anna vervangen door of getransformeerd in een aantrekkelijke jonge dame. Melchior Broederlam gaf het voorbeeld al in het retabel voor Champmol. Is er een kans dat de kunstenaars als model personen uit hun omgeving hebben geportretteerd? Er zijn al diverse voorbeelden van aangetroffen uit hun tijd en gepubliceerd. Juist dankzij deze kunstenaars komt in die periode de portretkunst tot bloei. |