Waarom en wanneer Maria van Gelre naar Renkum pelgrimeerde?
Kaart van Renkum en omgeving (detail). Linksonder het Onze Lieve Vrouweklooster bij de Hartense beek met de watermolen en de Borch. Historisch Documentatiecentrum Renkum. www.heemkunderenkum.nl
|
Het antwoord op de vraag waarom Marie van Harcourt als hertogin van Gelre meermalen het Onze Lieve Vrouweklooster te Renkum bezocht, luidt heel simpel: om er te bidden. Dat staat gewoon zwart op wit in de rekeningen van het Hof van Gelre.
Maar wanneer? Ook dat is eenvoudig uit de rekeningen te halen. Het zal niemand verbazen als de data waarop zij kwam, blijken samen te vallen met hoogtijdagen: dagen die steeds verband houden met de Maagd Maria. Om te beginnen was de eerste keer: op 8 mei 1406. Welke hoogtijdag dit kan zijn? Die verrassing komt zo! De volgende keer was woensdag 17 augustus 1407 net na Maria Hemelvaart als hoogtijdag. Ze was op reis van Grave naar Hattem en reed onderweg heen en weer naar Renkum. In Duitsland viert men Maria Himmelfahrt op 15 augustus, vooral in Beieren en Saarland. Daar is het een vrije dag en zijn de winkels dicht, net als in de meeste andere katholieke en orthodoxe landen in Europa en in verschillende Zwitserse kantons. Andere dagen waarop Maria van Gelre naar Renkum pelgrimeerde waren 5 juli 1409 en 5 juli 1418. Deze dagen vielen samen met Maria Laetitia, het feest van de zeven vreugden van Maria. Rond 1265 schreef paus Clemens IV een verhandeling in het Occitaans over Los VII gauz da nostra dona = de zeven vreugden van Onze Lieve Vrouw. In de middeleeuwen vierde men dit feest. In 1906 werd het officieel bevestigd voor de katholieke kerk door paus Pius X, maar nadien is dit feest van de Romeinse kalender verwijderd. |
Dit feest werd vooral gevierd door de orden van de Franciscaanse gemeenschap: Franciscanen, Kapucijnen, Clarissen, enz. maar tegenwoordig niet meer. Dit ging om de zeven vreugdevolle momenten uit het leven van Maria: 1. Annunciatie = de aankondiging van de engel Gabriël, dat zij de moeder wordt van Jezus; 2. Visitatie = het bezoek dat Maria brengt aan haar bejaarde nicht Elisabeth over wie zij van de engel Gabriël verneemt dat zij al zes maanden in verwachting is, terwijl zij eigenlijk geen kinderen kon krijgen; 3. Jezus’ Geboorte in Bethlehem; 4. Adoratie = bezoek van de wijzen uit het oosten; 5. het terug vinden van de 12-jarige Jezus in de tempel na drie dagen zoeken; 6. Opstanding van Jezus uit de doden; 7. Maria Hemelvaart.
Onze Lieve Vrouw van de Ceintuur Op 12 november 1405 heeft Maria van Gelre samen met haar man hertog Reinald IV van Gelre het klooster te Renkum gesticht. Daarvan bleef een akte behouden. Toen Maria van Gelre voor het eerst Renkum bezocht, op 8 mei 1406, was het klooster nog in aanbouw. Of die datum samenviel met een hoogtijdag verbonden aan de Maagd Maria was aanvankelijk nog onduidelijk. Daarom raadpleegden wij de heiligenkalender van pater Dries van den Akker s.j., auteur van de heiligenlevens of hagiografieën. Hij overleed 30 oktober 2022, maar gelukkig bleven zijn uitgebreide teksten beschikbaar via www.heiligen.net. Hij vermeldt dat die dag de feestdag is van Onze Lieve Vrouw van de Ceintuur. Dan volgt er een bijzonder verhaal dat te denken geeft! |
Maria van Gelre bezocht op 8 mei 1406 het Onze Lieve Vrouweklooster
|
Er bevindt zich een fragment van de ceintuur van Maria in de kerk te Quintin, Bretagne. Dit feest wordt gevierd op de 2e zondag van mei, compleet met de 'pardon' (letterlijk vertaald: 'boetprocessie'. In feite gaat het om een dorpsfeest van meerdere dagen met kermisachtige activiteiten, een Heilige Mis in de plaatselijke kerk, met processie en zegeningen. In dat geval is 8 mei dus de eerste mogelijkheid. Daarom vermeldt Dries van den Akker dit feest op die dag.
Tijdens de zevende kruistocht geleid door Koning Lodewijk de Heilige (†1270) ontving Geoffroy I, heer van Quintin, uit handen van Robert de Saintonge, bisschop van Jeruzalem en Nantes, een stukje van de ceintuur van Onze Lieve Vrouw. Dit vond plaats in het jaar 1250. Twee jaar later arriveerde deze reliek in de kapel van het Château Gaillard van heer Geoffroy Boterel. Rond het jaar 1400 onderging dit kasteel een grondige verbouwing. Bij die gelegenheid werd de reliek ondergebracht in de schatkamer van de lokale kerk. Vrouwen in verwachting probeerden ermee in aanraking te komen in de hoop op een voorspoedige bevalling. De kerk werd dan ook toegewijd aan Notre Dame de Délivrance = Onze Lieve Vrouw van de Bevalling. Dit fragment van de gordel van de Maagd heeft de vorm van een netvormig weefsel met ongelijke maaswijdte van grijze linnen draden met een lengte van 8 cm en een iets kleinere breedte. |
Reliekhouder met fragment van Maria's gordel uit de kerkschat van de Kathedraal van Notre Dame de Délivrance te Quintin, Bretagne
Het wordt bewaard in een gouden medaillon versierd met parels! Op de Dag van de Pardon, de tweede zondag in mei in Quintin, wordt het geplaatst in een reliekschrijn van verguld zilver en door vier vrouwen meegedragen tijdens een processie, ter illustratie van de vroomheid in Bretagne,
|
|
Lydia Rood beschrijft in haar roman “De Maagd van Rosendael”, die vorig jaar verscheen en gewijd is aan Maria van Gelre, op indringende wijze de miskraam van het kind dat Maria van Gelre verloren zou hebben. Die aangrijpende beschrijving is gebaseerd op haar persoonlijke ervaringen. Maar wat Maria van Gelre betreft werd dit tot nog toe niet ondersteund door de bronnen. Met uitzondering dus van deze allerjongste ontdekking die uiteraard nader onderzoek verdient.
Maria van Renkum ±1350, Maas- Rijngebied (?)
|
Sainte Chapelle te Parijs, stichting 1243
In dit licht bezien is het zeker relevant vast te stellen dat Marie d’Harcourt via haar moeder afstamt van de heilige koning Louis van Frankrijk. Hij kocht in 1239 van Boudewijn II, keizer van het Byzantijnse Rijk, de doornenkroon. Hij liet in Parijs voor deze kroon en meer relieken, o.a. het kruishout, in 1243 de Sainte Chapelle bouwen. 18 juli 1401 knielt hertog Willem I van Gelre in Parijs voor koning Charles VI om hem als vazal te huldigen en ging niet met lege handen heen. 
Doornenkroon en nagels, achterzijde van de Kleine Ronde Piéta, Johan Maelwael (?) Parijs, Musée du Louvre
Schenkingen Hertog Willem I 1397, 1399, 1401
Hij kreeg twee zeldzame relieken mee: een fragment hout uit het kruis en een doorn uit de doornenkroon. Deze kwamen via Willem in Renkum terecht. Het beeld werd een reliekhouder toen het fragment van het kruis erin gezet werd. Een 17e eeuwse inventaris vermeldt de doorn in een monstrans. Beide relieken zijn verdwenen; de holte in het beeld is leeg. Hij had het Mariabeeld al in 1397 een kostbare mantel geschonken en stichtte in 1399 twee vicarieën waaruit de kapelaan betaald werd om missen te lezen in de kapel. Vanaf 1380 begon men aan dit beeld mirakelen toe te schrijven. De komst van het beeld “op miraculeuze wijze” is als eerste wonder beschouwd, al ontbreken de bronnen. Het is een Sedes Sapientiae = de Troon der Wijsheid. De meningen van de kunsthistorici over de herkomst lopen nog altijd uiteen, hoewel het Maas- Rijngebied het beste scoort. |
Maria van Gelre, als vorstin bewust van afkomst, als gelovige devoot
|
Maria van Gelre kende ongetwijfeld de recente historie van dit beeld. Relieken zetten gelovigen aan tot devotie. Vooral als die verband houden met de Maagd Maria. In haar geval ook nog met haar afkomst uit de koninklijke dynastie van Frankrijk. Haar zegel en borduurwerk op kerkgewaden gemaakt in haar opdracht tonen steevast haar moeders wapen die van geboorte een Bourbon was uit een zijtak van het Huis der Capetingen. Devotie en het besef van haar hoge afkomst gingen hand in hand. Dat haar eerste bezoek op 8 mei 1406 aan het OLV-klooster te Renkum juist op deze feestdag plaatsvond, hoeft geen toeval te zijn maar eerder een zelfbewuste keuze. Die keuze kan het gevolg zijn van haar fysieke gesteldheid; zij kon - gezien dit tijdstip - hopen op een kind of in verwachting zijn; het huwelijk was het jaar ervoor in Crécy voltrokken, op zondag 12 mei 1405. 
Zegel Maria van Gelre a/d antwoordbrief aan steden + ridders 1418: I Gulik / Gelre II gekwartierd Harcourt (1/4) en Bourbon (2/3)
|
Geborduurd wapen Maria van Gelre op paramenten Abdij Altenberg: gekwartierd met wapens Harcourt / Bourbon, St. Maximiliankirche
Reinald IV ging er direct na de eerste huwelijksnacht vandoor, terwijl koning Charles VI, die de bruiloft had bekostigd, voor Crécy had gekozen om daar in de koninklijke wouden te kunnen jagen. Waarom Reinald zo haastig vertrok? Geschrokken van de wraakzuchtige boodschap die Anton van Bourgogne, de hertog van Brabant, bij de bruiloft had laten rondbazuinen? Of was dit het gevolg van de noodsituatie waarin zijn zwager, Jan van Arkel, zich bevond? Die werd uitgerekend in die periode aangevallen door de graaf van Holland, Willem VI en de bisschop van Utrecht, Frederik van Blankenheim. Zij sloegen beleg rondom de kastelen Hagestein en Everstein. Per postduif of bode moet dit slechte nieuws ook Reinald IV bereikt kunnen hebben. Net als in onze dolgedraaide wereld waren oorlogen in de middeleeuwen vaker spelbreker bij feestelijkheden.
|
Oktober 2024 is de mini-expositie in de OLV-kerk te Renkum te zien...
Renkums geborduurd kussenovertrek (detail) met Maria en Kind, beiden met aureool, links hertogin Maria van Gelre, rechts hertog Reinald, beiden zonder aureool, in Gelderse kleuren: rood en blauw. Begin 15de eeuw. Collectie Museum Het Catharijne Convent, Utrecht
Maria van Gelre toont net als haar vader haar afstamming van vaderskant Harcourt, van moeders kant Bourbon, zoals op haar zegel.
|
Maria hertogin van Gulik / Gelre
draagt een bourrelet als hoofdtooi cf. wapen d'Harcourt/de Bourbon Maria is zich bewust van haar status als zij in het Renkums borduursel de kleur rood van Harcourt en de kleur blauw van Bourbon laat naborduren, als een schaakbord zoals haar vader deed met d'Harcourt / d'Aumale; hij liet zijn wapen in kwartieren delen. Zij bootste dit systeem eigenwijs na. |
wapen Jean VI graaf d'Harcourt et d'Aumale gekwartierd 1/4 Harcourt, 2/3 Aumale
|