Maria van Gelre's gordel

Maria van Gelre's gordel / Rianet Knevel

Reconstructie van Maria van Gelre's gesp en riemtong bleek via historisch onderzoek mogelijk te zijn. Esther Kalkman van atelier Zilverlinde maakte deze schitterende onderdelen na voorafgaand onderzoek van Rianet Knevel.

Afb. 1 / Marie d'Harcourt (ca.1405), miniatuur f.19v in Gebedenboek van Maria van Gelre (ca.1415, 1423/26). Staatsbibliothek zu Berlin (Ms.germ.qu.42)

Op de beroemde afbeelding in haar gebedenboek draagt Maria van Gelre een onvoorstelbaar rijke hemelsblauwe houppelande. (afb.1) Het basis model van haar kledingstuk is van het type dat in de mode was in de periode 1390-1410 aan het hof van koning Charles VI van Frankrijk en zijn echtgenote Isabeau de Bavière.
Maria's silhouet heeft nog de zo typerende S-lijn van de laat gotiek. De houppelande heeft middenvoor een split van de col tot op heuphoogte en sluit met een korte rij knoopjes van bovenaan de col tot vrij hoog op de borst, de rest van het split blijft open.
Met een gordel of ceintuur wordt de houppelande iets boven de taille strak getrokken en van de taille naar de borst lopen uitwaaierende plooien, de zogenaamde orgelpijp-plooien. Het ceintuur sluit het split van de houppelande en het lange uiteinde valt dan naar beneden tot vlak boven de enkel. Omdat de gesp achter links of rechts bijna onder de oksel zit en het afhangende deel ook achter werd gedragen, zien we bij Maria alleen de voorkant. (afb.1)

Afb 2 / Marie d'Harcourt's houppelande, reconstructie naar de miniatuur in haar Gebedenboek in het Museum Het Valkhof te Nijmegen geëxposeerd 2018/19. KLIK OP DE FOTO VOOR DE FILM

De reconstructie van haar houppelande - zonder de bijbehorende riemtong en gesp aan haar gordel - maakte deel uit van de tentoonstelling in 2018/19 in Museum Het Valkhof te Nijmegen. De houppelande was ook te zien op kasteel Ammersoyen tijdens de Pinksterdagen in 2019, ook op die locatie ontbraken de riemtong en gesp. (afb.2)

Remake gesp en riemtong van de gordel

Om haar prachtige kostuum nu eindelijk helemaal te kunnen completeren, hebben we onderzocht hoe haar ceintuur er uit moet hebben gezien. Om daarvan een idee te krijgen, moesten we op zoek naar afbeeldingen van ceinturen van vrouwen uit haar tijd en omgeving. Dat zijn dus afbeeldingen van dames aan het Franse hof van Isabeau de Bavière en Charles VI waar Maria volwassen is geworden. Maar ook elders vonden we voorbeelden.

Afb 3 / De familie Charles Spigami, 1425. Fresco in de Notre Dame des Doms, Avignon lange ceintuur +/- 2cm breed.

Afb 4 / Book of Hours (f.19v) c.1400-1425. British Library Harley 2952. Lang ceintuur +/- 6cm breed. Riemtong met bedeltjes.

Afb.5 / De fontein van de eeuwige jeugd / detail, ca. 1411-1416. Fresco in de Grote Hal van Castello della Manta, Piedmonte. Ceintuur met beslag en riemtong om zichzelf heen geknoopt.

Hoe heeft de gordel van Maria van Gelre er mogelijk uitgezien?

Afb.6 / Semiramis met zoon. Zij draagt de brede gordel, die er bijna korset-achtig uitziet. Miniatuur begin 15e eeuw, 1403. Giovanni Boccaccio, De mulieribus claris, f.8r. BnF, Français 598. Afkomstig uit de bibliotheek van Jean de France, duc de Berry.

Er werden in Maria's tijd grofweg twee typen gordels gedragen. Het eerste type is lang, 120 tot 170 cm.

Het andere type is kort en sluit soms maar amper om de taille of heeft nog een korte slip.
Deze laatste variant is heel breed, wel 9 tot 12 cm en krijgt een haast korset-achtig karakter. (afb.6)
Deze ceintuur zal uiteindelijk zijn plek krijgen in het modieuze bourgondische kostuum in het 2e kwart van de vijftiende eeuw maar deze is overduidelijk niet de gordel van Maria van Gelre.

Afb.7 / Christine de Pisan biedt Isabeau de Bavière in bijzijn van hofdames haar Book of the Queen aan, Harley 4431, f.3, 1410/14, British Library Londen. Groene ceintuur met goudbeslag.

Het type dat Maria draagt is een lange wat smallere gordel. Dit type is soms zelfs vrij smal, tot 2 cm breed als hij van leer is. (afb.3) Maar meestal is deze gordel van textiel en is dan 4 tot 7 cm breed. (afb.4 en 7)
Deze lange ceintuur wordt met een gesp gesloten en vervolgens nog om zichzelf heen geknoopt. (afb.5)
Bij Isabeau is te zien hoe haar 6-7 cm brede lange groene gordel aan de achterzijde heel laag afhangt.
Hij komt onder haar houppelande vandaan en raakt bijna de grond. Het uiteinde verdwijnt net nog even achter de met hermelijn gevoerde mouw van haar koninklijke rode houppelande. (afb.6)

Afb.8 /14e eeuw, Lombardije, fluweel. Beslag, gesp en riemtong van verguld zilver. Museo Poldi Pezzoli, Milaan. Click op deze foto voor een filmpje van een buitengewoon kostbare gordel uit Italië, Siena, 1375-1400 in het Cleveland Museum of Art

Men maakte veel werk van het beslag of zilverwerk en juwelen over de hele lengte van de gordel en al helemaal van gesp en riemtong. Die werden zeer fraai versierd. (afb.8) Een dergelijke ceintuur kon van fluweel, damast en zelfs goudbrokaat zijn. Heel soms hadden ze een leren tussenlaag ter versteviging.
Over de hele lengte konden ze versierd zijn met
geëmailleerde plaatjes, zilver- of goudbeslag, of geborduurd en bestikt met parels of edelstenen.
De gordel van Maria is relatief sober en wekt de indruk van zwart damast te zijn, bestikt met motiefjes van steeds vijf pareltjes. (afb.9ab)

Afb. 9a/b / De miniatuur van Marie d'Harcourt uit haar gebedenboek (links), dat als uitgangspunt heeft gediend voor de reconstructie van Maria van Gelre's gordel van zwart damast geborduurd met pareltjes (boven).

Gesp en riemtong gereconstueerd naar middeleeuwse voorbeelden

Afb.10 / Diverse typen middeleeuwse gespen in de 14e en 15e eeuw

De gesp, het afhangende deel en de ongetwijfeld mooi versierde riemtong bevinden zich opzij of aan de achterzijde van de houppelande. De gesp zit achter links of rechts bijna onder de oksel en heeft daarom waarschijnlijk betrekkelijk weinig versiering. Je zou de stof anders kunnen beschadigen. Het type gesp in de periode 1400-1450 is nog een tamelijk ronde gesp, zoals bij type IG of IH. (afb.10)

In het midden van de 15e eeuw als de ceintuur breder wordt, raakt de gesp afgeplat. Als er al een plaatje aan de gesp heeft gezeten om de stof tussen te bevestigen dan is dat kort geweest, zoals bij type IH 54 of 55 of nog korter zoals bij 1F 35 of 39. (afb.10) De versiering heeft dan veel geleken op die van de riemtong want dat is bij elk ceintuur, die uit die tijd behouden bleef, het geval.

De riemtong van Maria Magdalena lezende
van Rogier van der Weyden (vóór 1438)

De riemtong speelde aan het hof een rol in het flirten tussen de hovelingen. De dames maakten gebruik van haar prachtige ceintuur om haar geliefde te behagen. Deze dame met haar geliefde, laat de losse “franje” van haar riemtong bengelen en misschien ook zachtjes rinkelen door haar riem in haar hand verleidelijk op en neer te bewegen. (afb.9)

Afb.11 / Lange gordel met zichtbare riemtong Twee geliefden, Christine de Pisan, The Book of the Queen, 1410-1414, British Library Londen

Deze afbeelding komt uit een boek van Christine de Pisan dat zij heeft aangeboden aan Isabeau de Bavière in de tijd dat Maria van Gelre nog als de jonge Marie d'Harcourt aan het hof van Isabeau en Charles de VI en wat later aan dat van Valentina Visconti en Louis ‘d Orleans verbleef. Zij heeft hovelingen in deze kleding in haar omgeving gezien en dergelijke kleding ook zeker zelf gedragen zoals blijkt uit rekeningen uit de boekhouding van Valentina Visconti waarin de naam van Marie d’Harcourt genoemd wordt als degene waarvoor de kleding zal worden gemaakt.

Afb.12a / Maria Magdalena lezende, Rogier van der Weyden, vóór 1438. National Gallery Londen NG654

De Riemtong van Maria Magdalena lezende lijkt precies dat soort “franje “te hebben als de Franse hovelinge op het miniatuur en de ceintuur is wat lengte en breedte betreft ook van hetzelfde type.
(afb.12a en 12b)

Afb.12b Riemtong (gekanteld) van de lezende Maria Magdalena

Miniaturen of schilderijen als informatiebron

Dit type riemtong met bedeltjes van verguld zilver, pareltjes of edelstenen komen we op diverse afbeeldingen tegen vanaf 1410 tot het midden van de 15e eeuw. We zien ze bij mannen en vrouwen met beurtelings vergulde spiraaltjes, eikeltjes en pareltjes.
(afbn. 13, 14, 15ab). In het eerste kwart van de 15e eeuw zijn er vrijwel alleen miniaturen met afbeeldingen van modieuze kleding uit die tijd waarop de details van de bedeltjes niet zo helder zijn te zien. Als rond de helft van die eeuw ook schilderijen informatie geven over de kleding uit die tijd zien we gelukkig wel hoe die eruit gezien moeten hebben.

Afb.13 / Fragment van een riemornament met bedeltjes in de vorm van eikeltjes. Waarschijnlijk oorspronkelijk verguld brons, 15e eeuw, bodemvondst, vindplaats onbekend, geveild 2013 UK

Afb.14 / Drieluik van San Domenico, detail, Carlo Crivelli, 1430-1482 Camerino, Italië

De bedeltjes als afwerking van de riemtong verdwijnen halverwege de vijftiende eeuw weer omdat de ceinturen dan kort en breed worden. Alleen bij een lang afhangende gordel zijn immers die bengelende ornamentjes leuk. Specifieke onderdelen van een ceintuur, zoals de gesp of de riemtong, dan wel het beslag van verguld zilver, gingen generaties lang mee. De mode veranderde niet zo snel als nu.

Dochters erfden zulk goudsmeedwerk van moeder, of kleindochters van hun grootmoeder. Net als kleding die van kostbare stof was gemaakt en soms werd aangepast voor de volgende draagster, waren ook juwelen als deze een tweede of zelfs derde leven beschoren. En wie in hofkringen verkeerde, kreeg bij bijzondere gelegenheden zelfs wel ooit door anderen gedragen juwelen cadeau.

Afb.15a en 15b / Renaud de Montauban, roman in proza, handschrift vervaardigd voor Filips de Goede, hertog van Bourgogne. f.21v. details. Bibliothèque nationale de France, Bibliothèque de l'Arsenal. Ms. 5072 réserve. Eerste band.

The Making Of.....

Esther Kalkman, Atelier Zilverlinde, gespecialiseerd goudsmid in middeleeuwse sieraden, verwerkte de riemtong van Maria Magdalena in dit ontwerp voor de gesp met sluitplaat (afb 16) en riemtong van verguld zilver. (afb.17). Maria van Gelre v/h Marie d'Harcourt was een nichtje van de Franse koning. Hij heeft haar uitgehuwelijkt aan Reinoud van Gelre. Daarmee kon hij zijn trouw aan de Franse koning bekrachtigen.

We hebben er daarom voor gekozen de Franse lelie, symbool van de Franse koningen, als versiering in de gesp en riemtong te gebruiken. Valentina Visconti spaarde kosten noch moeite om Marie d'Harcourt, die een van haar hofdames was, in kostbare kleding te hullen. En Louis d’Orleans gaf haar een zeer royale bruidsschat mee. Het zou helemaal niet vreemd zijn geweest als zij een dergelijke kostbare ceintuur van Louis zou hebben gekregen. Daarin zouden naar alle waarschijnlijkheid Franse lelies zijn verwerkt.

Afb,16 / Het ontwerp voor de gesp

Afb.17 / Het ontwerp voor de riemtong

Het ontwerp is overgenomen op een plak zilver van 3 mm dik en uitgezaagd. Het ontwerp heeft reliëf en er zijn dus meerdere lagen gezaagd en daarna op elkaar gesoldeerd. (Afb. 16 en 17)

Afb.18 / Het ontwerp getekend en uitgezaagd uit een plaat zilver

Afb.19 / De lagen worden op elkaar gesoldeerd

De tussenliggende laagjes worden weggezaagd om het kantachtige effect te bereiken wat zo typerend is voor de Gotiek. Tussendoor wordt eindeloos steeds opnieuw gepast en gemeten om te zorgen dat alle onderdelen exact de goede maat hebben.

Afb.20 / Alle onderdelen gezaagd

Dan worden alle onderdelen in elkaar gezet en zorgvuldig gepolijst. De kwaliteit van het zilver wordt officieel gekeurd en er mag een zilvermerk in en het merkteken van de goudsmid.

Afb.21 / De onderdelen in elkaar gezet en gepolijst

Dan moet de gesp en de riemtong nog verguld worden en worden de ornamentjes voor de bedeltjes gegoten en de pareltjes gezet.

Afb.22 / Blauw wasmodel voor het bedeltje (rechts). Gouden bedeltjes en zoetwaterpareltjes van de riemtong.

Afb.23 / Gietvorm voor een vers gegoten gouden bedeltje (links).

Het vergulden wordt is door middel van galvanotechniek gedaan. Dit gebeurt in een zoutbad waarin zuiver goud is opgelost. Door dit bad onder stroom te zetten, hechten de goud-ionen zich aan het metalen voorwerp. Zo wordt geleidelijk een goudlaag opgebouwd. Het is dus geen bladgoud, dat zou te hard slijten. Het vergulden in 1400 werd gedaan door middel van kwik vergulden. Puur goud werd opgelost in kwik en het mengsel (amalgaam) werd door de zilversmid op het de zilveren gesp of riemtong aangebracht met een penseel. Daarna werd het voorwerp op een ijzeren plaat boven een vuur geplaatst, waarbij het zeer giftige kwik kon verdampen en een goudlaagje op het zilver achterbleef. Omdat dit levensgevaarlijk is door de kwikdampen wordt dit in Nederland niet meer gedaan. Overigens deden de leerjongens van de goudsmeden vaak dit werk en zullen zij dus de meeste dampen hebben ingeademd. Bij de recente restauratie van de gouden koets door Koning Willem Alexander is voor sommige onderdelen wel nog de techniek van kwikvergulden gebruikt.

Daarvoor zijn die delen naar een gespecialiseerd Duits bedrijf gebracht om onder zeer gecontroleerde omstandigheden te worden verguld. De giftige dampen werden daarbij afgevangen.
De parels zijn cultivé parels en worden in zoetwater gekweekt. In de natuur ontstaat een parel spontaan wanneer een zandkorrel of een afgebroken stukje schelp irritatie opwekt voor de oester en die gaat dit stukje inkapselen met parelmoer. Bij cultivé parels wordt opzettelijk een minuscuul stukje mossel in de oester gestopt om de oester te dwingen een parel te doen groeien.
Het koste ongeveer 80 tot 100 uur om deze gesp met sluitplaat en riemtong te maken. Dat heeft in het begin van de 15e eeuw ongeveer evenveel tijd gekost. En ook de gebruikte technieken zijn vrijwel gelijk als in 1400. Plaat gieten, zagen, vijlen, schuren, werd toen ook vrijwel op identieke wijze gedaan. Wat nu anders is, is vooral het gebruik van elektrisch gereedschap voor polijsten en boren. En het solderen gaat nu met een propaanbrander en toen in een oven. Het grootste verschil is dus de manier van vergulden

Daar zijn dan gesp en riemtong voor de gordel van Maria van Gelre!

De nieuwe gesp en de riemtong van verguld zilver, goud en pareltjes wegen samen ongeveer 200 gram (afb 24 en 25). Ook de met bont gevoerde houppelande van Maria had wel wat gewicht. Daar keek men in die tijd niet van op.

De zwart damasten gordel van Maria van Gelre met de parelmotiefjes zal hiermee binnenkort het begin en einde krijgen in de elegante rijke stijl die haar magnifieke blauwe houppelande die er mee gesloten gaat worden ook verdient.

Afb.24 / Gesp met sluitplaat

Afb.25 / Riemtong met bedeltjes

Foto's 16 t/m 25 Esther Kalkman, Atelier Zilverlinde