Muurschilder

Actief na 600 jaar in het koor van de Remigiuskerk te Hengelo Gld

Fig.1 Een miniatuur uit 'Fairs et dits mémorables van Valerius Maxime, Parijs, BnF Ms. fr. 6185 f. 243v. De afbeelding toont een Atheense schilder die, staande op een schragentafel, de verfkwast hanteert om het beeld van de godin Fortuna te voorzien van een blauwe verflaag.

De muurschilder

De muurschilder schildert een tafereel op een muur, iets wat hoe langer hoe meer in zwang komt, zelfs populair blijkt te worden, o.a. bij blinde muren van flatgebouwen en fabrieken. Inmiddels specialiseren zich steeds meer kunstenaars op dit gebied. Vanzelfsprekend is het woord muurschilder in de Woordenlijst Nederlandse Taal van de Nederlandse Taalunie opgenomen; het is een vak!

Simpele oplossing in plaats van een stelling

Tijdens TV-opnamen van de Ridders van Gelre in het koor van de Remigius Kerk te Hengelo Gld. moest de muurschilder in zijn rol als middeleeuwse kunstenaar zorgen dat hij op gelijke hoogte kwam te staan als de muurschildering. Hij volgde het voorbeeld dat in een miniatuur in een handschrift ±1400 is afgebeeld. (fig.1)

Zijn middeleeuwse collega staat op een schragentafel, bestaande uit een los tafelblad op twee schragen.
Staande op die tafel moet hij de godin Fortuna en een tweede beeld beschilderen, de godin met rode verf en het andere beeld met blauwe verf. Fortuna trekt via een handgebaar de aandacht van de schilder. Hij schrikt zich lam en reageert door zijn verfkwast te laten vallen.

Op de tafel liggen beide kleuren - rood en blauw - apart. Plus wat verfklodders op een plank die hij kan meenemen en als palet gebruiken bij het schilderen.

Fig.2 De muurschilder toont hoe verf te maken. Foto © Bas Steman

Onze muurschilder in actie
De pigmenten die hij in de kerk van Hengelo gebruiktezijn: rauwe sienna, gebrande sienna, gele oker, rauwe omber, aarde van vincenza, groene aarde. Hij mengde het pigment met eigeel om er tempera van te maken. Of dit de pigmenten zijn die oorspronkelijk voor de secco's zijn gebruikt, is hem onbekend. (fig.2)

Fig.3 Op de achtergrond twee vrouwelijke heiligen: St Agatha en St Margaretha, beiden patrones van vrouwen. Foto © Bas Steman

Sint Margaretha en Sint Agatha

Deze heiligen zijn martelares uit de derde eeuw en voor hun geloof gestorven. Margaretha (links) is de patrones van (zwangere) vrouwen, Agatha (rechts) patrones van minnen en voedsters. Zij vervullen beiden een speciale rol voor vrouwen, bij vruchtbaarheid, bij bevalling en bij borstvoeding. (fig.3)

Drie koningen met geschenken

Aan de oostzijde van de noordelijke zijbeuk komen de drie koningen met geschenken Jezus als koningskind eer bewijzen: goud, wierook en mirre. Ze representeren de drie generaties van de mens: jongeling, volwassene en bejaard, daarnaast Afrika, Europa en Azië, de drie destijds bekende continenten. (fig.4) Hun geschenken zijn ook symbolen en hebben een bijzondere betekenis.
Goud is voor een koning, wierook voor een priester en mirre is voor een dode. Dat betekent: Jezus is een koningskind, priesterlijk én een sterfelijk mens.

Fig. 4 Drie Koningen eren het Jezuskind met geschenken: goud, wierook en mirre. Oostzijde noorder zijbeuk in de Hengelose Remigiuskerk. Foto © Hans Wijninga

Stichting Vrienden van de Hengelose Remigiuskerk foto's © Hans Wijninga

Fig.5 Koor Remigiuskerk te Hengelo Gld. 12 apostelen: vlnr vijf links, tweemaal twee in de koorsluiting, drie rechts. Foto © Hans Wijninga

Apostolische Geloofsbelijdenis / Uiteengaan van de Apostelen / 15 juli

In de 13e eeuw is de legende van het uiteengaan van de apostelen ontstaan. Deze legende zou aan het boekje Rationale Officii Divini = Sieraad van het Goddelijk Officie van Wilhelmus Durandus zijn ontleend. Daarin staat dat de apostelen nog één keer bijeenkwamen voordat ze in de wereld de blijde boodschap gingen verkondigen. Iedere apostel werd uitgenodigd om het evangelie dat hij ging preken in één zin samen te vatten. Bij elkaar kwamen zo de 12 geloofsartikelen tot stand, die toepasselijk de Apostolische Geloofsbelijdenis heet. Dit strookt met de typisch middeleeuwse denkwijze dat het getal twaalf van de apostelen zich laat associëren met het getal 12 van het Credo. Daarin vermoedde men een goddelijke en geheimenisvolle samenhang, ook al was men zich er terdege van bewust dat dit niet verenigbaar was met de bekende historische gang van zaken.

Historisch gezien heeft men tijdens het Concilie van Nicea (325) de geloofsbelijdenis 'symbolum' (= samenvatting van het geloof) vastgesteld en na verloop van tijd verder ontwikkeld en verfijnd.
Aan het Uiteengaan van de Apostelen was in de heiligenkalender een apart feest gewijd: 15 juli, maar die viering is inmiddels in onbruik geraakt. Niettemin ontstonden in de Late Middeleeuwen afbeeldingen van de twaalf apostelen voorzien van een spreukband of banderol met daarop zijn specifieke regel uit de geloofsbelijdenis staat geschreven. Voor zover van toepassing zijn zij bovendien voorzien van hun attributen, die hun identiteit kunnen onthullen.

Verantwoording
Gebaseerd op het betreffende lemma in Heiligennet van Pater Dries van den Akker s.j. overleden 30 okt. 2022

Fig.6 Vijf apostelen Petrus / sleutel + boek, Paulus / zwaard, Andreas / X-kruis, Johannes / kelk + slangenkop = giftige wijn, Jacobus maior / pelgrimsstaf + pelgrimskruik. Foto © Hans Wijninga

Twaalf apostelen

In de Remigiuskerk te Hengelo Gld. zijn de muren in het koor in de 15de eeuw rijkelijk beschilderd met de twaalf apostelen. Elke apostel is afgebeeld met een attribuut die aan zijn dood als martelaar voor het geloof herinnert. Ze zijn ten voeten uit geschilderd, links in het koor vijf op een rij, links en rechts van het raam aan de oostzijde telkens twee. Aan de zuidzijde de resterende drie. Een imposante haag die bij vieringen als de eerste ooggetuigen rondom de voorganger zijn geschaard.
Het aantal van twaalf apostelen verwijst naar de twaalf stammen van Israël. Judas Iskariot verloor als verrader van Jezus zijn plek als één van de twaalf apostelen. Het evangelie van Matteüs (27,3-10) beschrijft dat Judas berouw krijgt na Jezus' veroordeling. Hij gaat terug naar de hogepriesters om zijn verradersloon terug te brengen en getuigt van Jezus' onschuld. Zij geven geen gehoor. Hij smijt de zilverlingen de tempel in en verhangt zich daarna. In zijn plaats werd Mattias apostel. Later nam Paulus zijn plaats in, hoewel hij Jezus niet heeft gekend.
Apostelen in volgorde: 1. Petrus, 2. Paulus, 3. Andreas,
4. Johannus, 5. Jacobus maior, 6. Thomas, 7. Jacobus minor, 8. Filippus, 9. Bartholomeüs, 10. Mattheüs,
11. Simon Zelotus, 12. Judas Thaddeüs

Fig.9 Koorsluiting Remigiuskerk te Hengelo Gld. Twee apostelen. Thomas / timmergereedschap, Jacobus minor / lakenvollersstamper. Foto © Hans Wijninga

Fig.8 Koorsluiting Remigiuskerk te Hengelo Gld. Twee apostelen. Filippus / kruis, Bartholomeüs / vildersmes. Foto © Hans Wijninga

Sleutelwerk in Gelderland

Erfgoed Gelderland heeft de secco's in de Hengelose Remigiuskerk gerangschikt als vijftigste sleutelwerk van Gelderland. Deze status is voorbehouden aan de meest uitzonderlijke kunsthistorische objecten uit de Gelderse geschiedenis, onverschillig waar deze zich nu bevinden. Wat opvalt is hoeveel topstukken zich in de meest prestigieuze musea, bibliotheken en kerken ter wereld bevinden, zoals in het Louvre en in Museum Cluny te Parijs, het Metropolitan Museum te New York en in het Rijksmuseum te Amsterdam. De Apostelreeks in muurschilderingen in de Hengelose Remigiuskerk uit de eerste helft van de 15e eeuw toont bij elke apostel een attribuut waardoor deze herkenbaar is plus één van de 12 artikelen uit de Apostolische Geloofsbelijdenis.
Bij elke apostel is één artikel uit de geloofsbelijdenis uitgeschreven op een banderol. Hoe zeldzaam is zo'n Apostelreeks eigenlijk, zijn er meer elders te vinden?

Een bescheiden zoektocht brengt aan het licht dat in de St. Jan de Doperkerk in Echteld in 1995 onder een witte pleisterlaag vandaan gelijksoortige muurschilderingen tevoorschijn kwamen. Het betreft een grote schildering met het Laatste Oordeel, een kleinere met Sint Joris en de Draak en de Apostelreeks; in deze reeks zijn ook 12 apostelen afgebeeld. Deze apostelen hebben de tand des tijds slecht overleefd; de meeste schilderingen bleven slechts fragmentarisch bewaard, de namen ontbreken, evenals banderollen met de 12 geloofsartikelen, zodat het lastig is te bepalen welke apostel precies afgebeeld is. In de middeleeuwse dorpskerk te Beekbergen zijn
Johannes en Jacobus maior als muurschildering terug gevonden. In de Walburgiskerk te Zutphen zijn de 12 apostelen ten halven lijve in de gewelven aangetroffen, elk met zijn artikel op de banderol bij de knooppunten van de gewelven in de Noorder dwarskapel, en profeten met hun eigen profetieën en teksten zonder figuur. De Hengelose muurschilderingen passen in die traditie.

P. le Blanc, Nieuw ontdekte muurschilderingen in het koor van de Hervormde Kerk in Echteld in Bulletin Stichting Oude Gelderse Kerken, 2001, p. 17-32 -Paul le Blanc, Apostelen als dragers van het geloof. Iconografische notities bij de muurschilderingen in het koor van de Hervormde kerk te Hengelo (Gld) in Fransje Kuyvenhoven en Bert Treffers (red.) Nader beschouwd. Een serie kunsthistorische opstellen aangeboden aan Pieter Singelenberg (afscheidsbundel) (Nijmegen, 1986), p 19-33. -Aafje Bouwhuis en Nanon Journee, Verslag van een werkbezoek aan de restauratie van muurschilderingen in de kerk van Echteld, 26 januari 2018. In: Restauratoren Nederland (zie link) Voor info betr. de Walburgiskerk: De monumenten van geschiedenis en kunst van het Kwartier van Zutphen, 's-Gravenhage 1958, p. 235.
Aartje Bos-Oskam te Zutphen bezorgde ons nog een aantal locaties in Gelderland en omliggende gebieden waar dit thema in de kerken uit de middeleeuwen is verbeeld: Schöppingen met uitroepteken!, Aalten, Groenlo, Eibergen, Bathmen, Borne, Nijbroek, Terwolde, Valburg

Fig.10 St. Margaretha en St. Agatha tussen de noorder zijbeuk en het koor in de Hengelose Remigiuskerk. Foto © Hans Wijninga

Vanaf 3 maart 2025 is de tv-serie over Maelwael en de Van Lymborchs bij TV Gelderland te zien