Oud en nieuw tradities
Oudejaarsconference, oliebollen, vuurwerk afsteken, carbid schieten,
aftellen, proosten met champagne, nieuwjaarsborrel, Nieuwjaarsduik
aftellen, proosten met champagne, nieuwjaarsborrel, Nieuwjaarsduik
fig,1 Dienaar in mi-parti met Berry-kleuren steenrood/bruin houdt zich met één van de aanwezigen bezig met het schenken van wijn.
|
Tradities onder druk
Alles zal anders zijn, werd er gezegd. Het Corona-protocol zet de boel op de kop. Nu was vuurwerk al in discussie vanwege de schadelijke gevolgen. Oogletsel. en gehoorschade, doodsbenauwde huisdieren enz. Het Nieuwjaarsvuur in Scheveningen deed zichzelf de das om toen de vonken overwaaiden naar nabij gelegen woonwijken. Gewoon gezellig bij elkaar komen met z'n allen als familie, vrienden en buurtgenoten konden we ook vergeten, zolang het Corona-virus nog niet is bedwongen. Voorlopig zitten de tradities in de ijskast. Iets wat ons aangenaam in de oren klinkt Sommige tradities stammen uit lang vervlogen tijden, andere zijn van jonger datum. Werd destijds bij de Nieuwjaarsreceptie van de hertog van Berry het glas geheven, getoost en geklonken? De Nieuwjaarsborrel van de gemeente, van je werk of met buurtgenoten is ondenkbaar zonder te proosten voor gezondheid en geluk in het Nieuwe Jaar. We weten het helaas niet. Navraag bij een kenner van tradities rondom Oud en Nieuw heeft niet geleid tot definitief uitsluitsel, maar heeft wel een hoop interessante details opgeleverd. Toosten en proosten Bij Berry's nieuwjaarsreceptie zijn geen glazen te zien en kon er dus ook niet geklonken worden. Uitbrengen van een toost houdt in dat er een heildronk uitgebracht wordt. Oorspronkelijk ging het om een stuk brood dat onderin de kan lag om de smaak te verbeteren. Wie het onderste uit de kan wilde, moest speechen en dan werd er getoost en kreeg de lofredenaar zijn beloning! |
fig.2 Gebr. Van Lymborch + Gilette vormen ogenschijnlijk een collectief onherkenbare figuranten bij Paul. Zie de letters P op zijn opstaande boord. Met geloken ogen identificeert hij zich met hen.
|
Nieuwjaarsreceptie bij Berry
Tussen het vergulde vaatwerk links zien we vooraan een stapeltje van drie kommen of nappen afgebeeld. Dezelfde die we boven al zien en nu ook in handen van de drinkende man met grijze muts, lichtblauwe gekanteelde en goud geborduurde kaproen om de schouders. Met de vrouw die achter hem staat, zijn zij de enigen van de hele entourage die op dit blad vereeuwigd zijn terwijl ze iets tot zich nemen. Hij drinkt, zij eet. De man achter haar met de grijze zakmuts heeft letters P in goud geborduurd op de azuur-blauwe opstaande boord die met bont is gevoerd, vermoedelijk deel van zijn houppelande. Wellicht is hij Paul van Lymborch en de jonge vrouw zijn echtgenote, Gilette de Mercier, ooit door hem geschaakt. |
Voorproever Johan test de wijn / Gilette eet / de entourage kan wachten
|
Nu is fotograferen of filmen van iemand zonder verlof al niet geoorloofd. Maar om iemand die iets in zijn mond steekt of iets drinkt te vereeuwigen, was nog niet zo lang geleden onbehoorlijk. Dat mocht gewoon niet. Het mag duidelijk zijn dat die personen in functie
aanwezig zijn, de man als voorproever van de drank, de vrouw om de gerechten voor te proeven. Zij mogen als figuranten onherkenbaar zijn, want als bladvulling bedoeld. Dat geldt ook voor hem wiens gezicht deels schuilgaat achter de rode kaproen, in het Frans crête de coq (= hanekam), gekleed in een betoverend groen met gouden lovertjes geborduurd gewaad. Waarom de ene als stoffering wegwerken en de ander prominent positioneren? Blijkbaar gaat het om een bekende gast. |
Bij de onherkenbare mensen hoort ook de man in het zwart die iets dichter richting feestdis is opgeschoven dan Paul van Lymborch. Paul staat te midden van vier ogenschijnlijk toevallig onherkenbare mensen. Horen zij bij hem, is het familie? Wie kan als figurant tussen Berry's gasten fungeren? Pauls oudste broer Herman,
Johan de jongere en de jongste, Rutger, kanunnik van de kathedraal van Bourges. In overeenstemming met zijn positie kan hij een stap dichter bij de hertog staan dan Paul zelf. De anderen staan qua leeftijd en functie als schilder iets verder weg, eerst Herman, dan Johan. Jezelf en familie positioneren in een groepsportret is onder kunstschilders van alle tijden heel gebruikelijk. Paul identificeert zich met hen via zijn gesloten ogen. |
|
Klinken op het Nieuwe Jaar?
In het fameuze getijdenboek de Belles Heures dat de Gebroeders Van Lymborch in opdracht van de hertog van Berry illumineerden met talloze miniaturen, hebben zij Oud- en Nieuwjaar verbeeld via twee ruggelings zittende mannen. De jongeling met gevulde nap stelt het nieuwe jaar voor, de grijsaard met lege nap het jaar dat voorbij is. Met zulke nappen valt moeilijk te klinken, terwijl dit wel de essentie van de Nieuwjaarsviering is: elkaar via een heildronk het beste wensen, gezondheid, voorspoed en geluk. De voorstelling refereert aan het klassieke beeld van de Romeinse godheid Janus. Hij is verbeeld als Januskop met twee gezichten.
Het gezicht van een oude man die naar links - het verleden - kijkt. En naar rechts - de toekomst - gewend is het gezicht van de jongeling. Het is bekend dat de Gebroeders van Lymborch klassiek onderlegd waren. Ook dat zij niet klakkeloos kopieerden, maar er vaak een eigen originele draai aan gaven. Ook hier wordt met de traditionele weergave gebroken en wordt ons een spiegel voorgehouden. Betekent het de rug naar elkaar toe draaien niet tevens zich van elkaar afwenden? Elk een eigen richting inslaan en ook het gesprek uit de weg gaan, weigeren om naar elkaar luisteren? Jong versus oud, toekomstgericht versus aan het verleden gehecht blijven? Een tegenstelling die Staring, 19de-eeuwse dichter in zijn puntdichten verwoordde. Misschien halen we méér uit hun werk dan zij er ooit mee bedoelden, het blijft boeiend. |
fig.3 Gebr. van Lymborch, Miniatuur op het januari-blad in de kalender van het getijdenboek de Belles Heures (detail), Metropolitan Museum of Arts, New York. De oude man en de jongeling verbeelden het oude en nieuwe jaar. De beker van de oude is leeg, de jongeling heeft de volle.
fig 4 Januskop van de godheid voorgesteld als oude man kijkend naar links / het verleden en een jongeling gewend naar rechts / de toekomst.
|
|
Jean de Berry
Op het januariblad in de kalender van het getijdenboek Très Riches Heures hernemen de Gebroeders van Lymborch de thematiek van de oude man en de jongeling, door vóór het haardscherm dat de zon symboliseert Berry in de profiel-positie af te beelden, als was hij de beeldenaar in een Romeinse munt. Hij had er talloze in zijn collectie die de Gebroeders van Lymborch goed kenden en vaak gebruikten. De identiteit van Jean de Berry is geen discussiepunt, die staat vast. |
Januari-blad (detail)
Jean de Berry en Charles d'Orléans voor het haardscherm op het Januariblad (detail) in de Très Riches Heures (1411/12-16), tempera, goud en en inkt op perkament. Musée de Condé, Chantilly, Ms. 65, fol. 2r.
|
Charles d'Orléans
Zijn achterneef Charles d'Orleans staat als jeugdige tegenhanger in een natuurlijke houding verbeeld en volgt Berry's blik richting gast. Handen die zich ogenschijnlijk warmen aan het vuur verschijnen boven zijn hoofd als ezelsoren. Charles d'Orléans laat zich via het zilvergrijs + rood herkennen cf de zilveren barensteel in het blazoen van Orléans die in het Wapenboek Gelre wit(=grijs)rood gestreept is. Bij de Gebr. Van Lymborch heeft alles zijn waarom, zo ook hier. |