Een pluim op je hoed...
Arnold van Egmond, hertog van Gelre / graaf van Zutphen (1423-1473). door Hendrick Lambertsz. Roghman uit J.I. Pontanus, Historiae Gelriae, Amsterdam 1639. Klik op de afbeelding voor méér informatie.
|
Karel van Egmond (1467-1538), hertog van Gelre / graaf van Zutphen (1492-1538) foto Peter Cox/ GM 02882 / Museum Arnhem. Klik op de afbeelding voor méér informatie.
|
Willem, hertog van Kleef, Gulik, Berg, Gelre, graaf van Zutphen, Mark, Altena. Ravensberg (1516-1592) / afb.Hans Liefrinck 1546/48. Rijksprentenkabinet. Klik op afb. voor info.
|
|
Een pluim is symbool voor deugd
Hierboven zijn drie verschillende hertogen van Gelre afgebeeld met witte veren op hun hoed. De afbeelding van Arnold van Egmond dateert uit de 17de eeuw. Portret en hoofdbedekking berusten op fantasie.
De hoed met witte veren kan ontleend zijn aan het eigentijdse portret van Karel van Egmond, kleinzoon van Arnold, dat daarnaast is afgebeeld. Qua vorm zijn het struisveren, die in de 16de eeuw in de mode kwamen. Ze zijn niet voor niks een gewild statussymbool voor hoge heren, exotisch en pompeus. Hertog Willem van het ruiterportret, draagt ook zo'n hoed met struisveren. Op zijn toernooihelm droeg de hertog van Gelre veren van de witte pauw. Hij zou de enige vorst zijn met dit helmteken in het Heilige Roomse Rijk. Deze kwamen van Staverden (Veluwe) in ruil voor het stadsrecht. De helmtooi bij het wapen van de hertogen van Gelre toont in de regel een waaier of een plumeau van witte pauwenveren. Mooi woord: plumeau. Het geeft direct de verklaring voor het woord pluim als vertaling van het Franse woord voor veer: plume. Daarnaast komen we in het werk van de Gebroeders van Limburg en tijdgenoten ook herhaaldelijk veren tegen op de hoofdbedekking van de hoogsten in rang. De voorbeelden hierna brengen dit duidelijk in beeld. 
Pronkende witte pauw uit Pluemen der Tugend, gedichtenbundel van Tiroler dichter Hans Vintler, 1419. Klik voor méér info op afb.
|
Het wapen van de hertog van Gelre, zoals afgebeeld in het Wapenboek Gelre. Door op de afbeelding te klikken komt méér informatie beschikbaar.
|
Voorbeelden van pluimen op hoofddeksels rond 1400
Bonne d'Armagnac (midden) draagt op haar hoofdtooi drie veren in de kleuren rood, goud en wit. Aprilblad (detail) uit het Getijdenboek Les Très Riches Heures van Jean de Berry. Ms 65, f.4v. Condé Museum, Chantilly.
|
|
|
Eén hertogin van Gelre draagt een pluim op haar hoofdtooi
Het kost moeite, want een zilverstifttekening die niet is opgewerkt met pen of penseel en inkt, blijft vaag. Maar de dame rechts op de achtergrond van het Gelders hofgezelschap, die wij voor Maria van Gelre aanzien, draagt op haar hoofdtooi ook een veer. Haar verschijning is gracieus. Haar gelaat en profile past perfect in een serie portretten van hoge adel noordelijk en zuidelijk van de Alpen. De veer positioneert haar hoog in de rangorde, al blijft ze op de achtergrond. Met een fazantenveer op haar hoofd en een bouquet of tasje (?) in de linkerhand is ze maximaal aanwezig. De fazant staat symbool voor seksualiteit, vruchtbaarheid en stoutmoedigheid. Stoutmoedigheid past de hertogin wel, waar hertog Reinald IV schittert door afwezigheid. Een situatie die we dankzij het onderzoek van prof. dr. Johan Oosterman naar het ontstaan van de Gelderse Verbondsbrieven menen goed te begrijpen. |
Portret in profiel van Maria van Gelre (?), hoofdtooi met fazentenveer, een detail uit de zilverstifttekening, UB Uppsala. Klik op afb. voor méér info.
Ziek, zwak en misselijk ontbreekt hij op cruciale momenten, een patroon waar hij tot zijn verscheiden niet van afweek.
|
Die gheen pluymen en kan strijcken, die en dooch ter werelt niet...
|
Een fameus rondeel van Anthonis de Roovere (1430-1482), bekend Rederijker uit Brugge, spreekt van pluymen strijcken. Pluimstrijkerij (= vleierij) verwijst naar de veren (pluimen) waarmee destijds de top van de elite hun hoeden en helmen liet opsmukken. Wie in de gunst wilde komen van iemand die hoog geplaatst was, zo stelt Anthonis de Roovere - die geen blad voor de mond nam - moest wel "pluymen strijcken".
|
De mondige vrije burgers in de Vlaamse steden konden zijn dichterlijke vrijmoedigheid wel waarderen. Op zijn 17de kreeg hij al een prijs. Van beroep was hij metselaar. Daarnaast was hij als schrijver en dichter lid van de rederijkerskamer de Heilige Geest te Brugge. Zijn pennenvruchten
vielen zo in de smaak dat de stad hem sinds 1466 als stadsrederijker betaalde. Hij zou omstreeks 1430 geboren zijn en overleed in 1482. |
Anthonis de Roovere schreef gedichten, toneelstukken en proza. Zijn poëzie bestaat uit rondelen, balladen en refreinen. Gerrit Komrij achtte zijn werk de moeite waard en nam het op in één van zijn welbekende bloemlezingen.Gedichten van De Roovere staan met vertaling in: G. Komrij, De Nederlandse poëzie van de 12de tot en met de 16de eeuw in 1000 en enige bladzijden. Amsterdam, 1994, 404-434.
|
Rondeel door Anthonis de Roovere
|
Die gheen pluymen en can strijcken
Die en dooch ter werelt niet Is hy aerm, hy en sal niet rijcken Die gheen pluymen en can strijcken Alomme soe heeft hy tachterkijcken Hy wordt verschoven waer men hem siet Die gheen pluymen en can strijcken Die en dooch ter wereldt niet. |
Wie niet kan pluimstrijken
deugt voor de wereld niet. Is hij arm, kan hij zich niet verrijken. Wie niet kan pluimstrijken heeft overal het nakijken, wordt uitgerangeerd waar men hem ziet. Wie niet kan pluimstrijken deugt voor de wereld niet. |
|
Witte pauwenveren waaier
Het Woud der Verwachting liet een replica maken naar de afbeelding van de toernooihelm van hertog Willem van Gelre (1364-1402). Het ontbrak ons aan geschikte witte pauwenveren. De veren van jaren geleden bleken aan vervanging toe te zijn. |
Directeur Geldersch Landschap & Kasteelen, Peter van den Tweel, beloofde om witte pauwenveren van kasteel Staverden te schenken. Die zijn opgehaald en werden als een witte waaier in het wapenschild gestoken. Met dank aan Frank Kroezen, beheerder NW-Veluwe en Patrick Smits, "pauwenmeester" van Geldersch Landschap&Kasteelen. Klik voor info...
|
Toernooiridder Reinald IV: de plumeau is heraldisch fout van goud, had zilver of wit moeten zijn. Klik voor méér info op afb.
|
Haertoghe van Ghelre, Wapenboek Nassau-Vianden ca. 1490, KB 1900 A 016 fol.10r. Klik voor méér info op afb.
|
Reconstructie toernooihelm van Willem van Gelre volgens het Wapenboek Gelre. Klik voor méér info op foto.
|
Pronkende witte pauw op kasteel Staverden / foto © Geldersch Landschap & Kasteelen.
De één krijgt een pluim, de ander moet hem afgeven
Afbeelding (14de-eeuw) bekend onder de naam: Worringen Villani. Uit: Nuova Cronica - ms. Chigiano L VIII 296 - Biblioteca Vaticana
|
Graaf Reinald I van Gelre, moest na de verloren Slag bij Woeringen (1288) als teken van overgave zijn pluim afgeven aan de overwinnaar, hertog Jan I van Brabant. Die staat klaar om deze pluim (groene veer) met de rechterhand in ontvangst te nemen. Met de linkerhand houdt hij zijn gekwartierd wapenschild vast waarop de blazoenen staan van de hertogdommen Limburg (1/4) en Brabant (2/3). |
Op het tweede plan staat Brabants bondgenoot de graaf van Kleef met het Leliënkruis op zijn schild in een andere dan de bekende kleurstelling. Bij de gevallenen het wapen van Luxemburg, Gelre's partner. Reinald heeft één veer in de rechterhand, in de linker een kort slagwapen van hout met metalen uiteinde. Dit moet een strijdknots of mace zijn. Het valt op dat hij géén helm draagt en zijn tegenstanders wel. |