Pottenbakkersdraaischijf

Pottenbakker bouwde een schopschijf naar middeleeuws voorbeeld

De pottenbakker neemt zijn vak uiterst serieus. Het draaien van kannen en kruiken, schotels en bekers zou op net zo'n pottenbakkersdraaischijf als in de Middeleeuwen moeten. Uiteraard is exact dezelfde niet in de handel. Die moet je dan zelf reconstrueren of laten maken.
Hij zocht afbeeldingen en publicaties, maakte zijn eigen schopschijf op basis van een ontwerp conform de middeleeuwse voorbeelden.
Eind augustus 2015 demonstreerde hij voor het eerst de werking van zijn zelf gebouwde pottenbakkersdraaischijf in het Valkhofpark te Nijmegen tijdens het Festival.
Sindsdien verbeterde hij zijn schopschijf en doet nu verslag van zijn bevindingen.

Een goedbedoelde maar lastig te reconstrueren tekening van een schopschijf 1350. Jeremiah drinkt bij het huis van de pottenbakker, Concordantiae caritatis

De pottenbakker in het Hausbuch van de Mendelschen Zwölfbrüderstiftung Neurenberg

1. Zoals veel uitvindingen is ook de oorspronkelijke pottenbakkersschijf afkomstig uit het Midden-Oosten Meer dan 5.000 jaar geleden werd daar al gebruik gemaakt van een sneldraaiende schijf om vlot en gemakkelijk ronde potten te maken. Toch doen zich aan het einde van de middeleeuwen nog steeds interessante ontwikkelingen voor op het gebied van het draaien en het bakken van keramiek.

2. Door middel van experimentele archeologie deed de pottenbakker een poging om er achter te komen hoe de vijftiende-eeuwse schopschijf heeft gefunctioneerd.

3. De zoektocht begon met het zoeken van eigentijdse afbeeldingen van de schopschijf. Zonder veel moeite zijn op internet en in de literatuur laat-middeleeuwse afbeeldingen van schopschijven te vinden.

4. Het bedenken van een geschikte constructie is een veel lastiger opgave.
Na enig tobben besloot de pottenbakker uit te gaan van een rechtopstaande en gefixeerde as waar de rest van de constructie (dat wil zeggen een zware schopschijf met daaraan de spaken en de kleine schijf waarop de klei wordt gevormd) overheen wordt gezet.

5. Eerst moest de zware schopschijf worden gemaakt. Die bestaat uit een aantal eiken balken, daaromheen een ijzeren band. De band wordt door de smid verhit tot hij donkerrood gloeit. Dan wordt hij om de houten schijf gelegd en snel met water afgekoeld. Hierdoor krimpt het ijzer om het hout heen en komt muurvast te zitten. De band houdt de balken bij elkaar en zorgt voor extra gewicht.

6. De bovenste schijf, waarop de pottendraaier de klei vormt, bestaat eveneens uit zwaar eikenhout en is met de schopschijf verbonden door middel van een aantal houten spaken die in een cirkel rond de as staan. In het midden van de schopschijf en van de draaischijf boort de pottenbakker ronde gaten, waar de as doorheen steekt. Het gat moet zoveel speling geven dat de schijf soepel draait maar niet heen en weer kan zwabberen.

Speelkaart - Hofämterspiel, 1455. Kunsthistorisch Museum Wenen.

7. Bij de eerste test drijft de pottenbakker de as in een vierkant houten blok dat hij in de grond verankerd met een aantal wiggen. Op advies van een houtrestaurator wordt schapenvet als smeermiddel ingezet.
Tijdens de eerste draaisessie heeft de schijf de neiging om te vibreren, wat het draaien van potten zeer bemoeilijkt. De as van essenhout wordt daarom verwisseld voor een dikkere eiken as. Ook bevestigt de pottenbakker de as bij de basis in een liggend kruis van dikke balken in plaats van een vierkant blok. Dit vergemakkelijkt het verplaatsen en installeren van de draaischijf. Het vibreren houdt nu op maar de schijf draait nog te stroef om prettig gebruik mogelijk te maken.

8. Even geleden vond de pottenbakker een tekst in het boek “Raerener Steinzeug” van Ralph Mennicken over de constructie van de draaischijf in de late middeleeuwen.

9. Hoewel de vondsten waar Mennicken aan refereert laat-middeleeuwse pottenbakkerswielen zijn in plaats van schopschijven, zijn er toch veel overeenkomsten.
In deze tekst wordt beschreven dat de as aan de bovenzijde een soort komvorm heeft, waar de schijf in leunt met een stalen pin (zie tekening). Hierdoor was de wrijving op een klein punt geconcentreerd en kon het wiel met weinig moeite lang blijven draaien. Ook kan de pottenbakker de komvorm vullen met olie, waardoor het contactpunt steeds wordt gesmeerd. Deze verbetering zal de pottenbakker in de toekomst uitproberen. Wordt vervolgd!