Profiel-portretten

Vorstelijke profiel-portretten

Vorsten en één vorstin en profile vereeuwigd voor een portrettengalerij

Deze portrettengalerij toont leden van het geslacht Valois dat in de 14de t/m 15de eeuw in Frankrijk de macht in handen had, maar ook van Engelse koningen die claimden recht te hebben op die macht vanwege hun afstamming. Omat elke Engelse koning zijn recht op de Franse troon onder geen beding wilde opgeven
waren Engeland en Frankrijk 116 jaar in oorlog

Jean de Berry was de grootste opdrachtgever voor het maken van portretten. Daarom beginnen we met hem.
Vervolgens staan we stil bij het enig bekende profiel-portret van een dame uit die tijd, wellicht een dochter.
Onze galerij omvat portretten van Franse koningen en van Bourgondische hertogen en sluit af met Engelse koningen. Ook zit er een vreemde eend in de bijt.

Gebr.van Lymborch, Profiel-portret van Jean de Berry in een houppelande van goudbrokaat met ingeweven florale motieven. Op het hoofd de vorstelijke bontmuts, Januariblad / Très Riches Heures (detail), Chantilly, Musée de Condé, Ms. 65, f. 2r.

Anonymus, Profiel-portret van een dame in een houppelande van goudbrokaat met ingeweven florale motieven, op het hoofd een bourrelet / Profile-portrait of a lady, Washington D.C., National Gallery of Art. Coll. inv. nr. 1937 - 1 - 23.

Jean de Berry en anonieme vorstin identiek gekleed + gepositioneerd

Jean de Berry presideert Nieuwjaarsreceptie

Dankzij de vele portretten die van Jean de Berry zijn gemaakt, is dit profiel-portret te midden van de gasten bij zijn Nieuwjaarsreceptie op het januariblad in de kalender van het getijdenboek de Très Riches Heures herkenbaar en alom bekend. Aan zijn identiteit wordt niet getwijfeld. Zijn houppelande, waarschijnlijk van damastzijde, is doorweven met contrastrijke florale motieven, donkerblauw tegen een lichtere achtergrond in combinatie met een vierlobbig gouden ornament. Op de kruispunten van het ruitpatroon herhaalt zich een tweede ornament van gouden stralen. De ruitvorm van het patroon van de stof wordt zo geaccentueerd. Het florale motief kan een gestileerde lotusbloem zijn. Aan de losse gouden cirkelvormige kraag die bezet is met besanten hangt een gouden penning.

Kun je bij bij Berry spreken van een profiel-portret? Het maakt immers deel uit van een veel groter geheel: het januari-blad in de Très Riches Heures. De analyse van een autoriteit op dit gebied biedt in dit geval een valide excuus. Dit portret is waanzinnig gedetailleerd geschilderd en bovendien opzettelijk voorzien van een eigen kader in de vorm van een haardscherm dat bijna als een aureool toeschijnt, terwijl het ook nog net iets groter is dan de gezichten van de omstanders. Alweer een innovatie van de Gebroeders van Lymborch, een eerbetoon aan hun broodheer, collectioneur van zulke profiel-portretten in de traditie van de Valois-dynastie.
.

Onbekende raadselachtige schoonheid

Van alle profiel-portretten die Jean de Berry mogelijk kende, toont het Profile-portrait of a lady ons de enige vrouw. Dat wil niet zeggen dat er geen andere bestaan. De bekendste zijn van Italiaanse meesters meest na de eerste kwart 15de eeuw. Maar houden we minutieus miniaturen tegen het licht dan komen er vast nog meer profiel-portretten voor de dag..
Laten we daar toevallig een boeiend voorbeeld van kennen, namelijk de dame en profile in de blauwe houppelande bij de valkenjacht op het augustusblad van de kalender van de Très Riches Heures. Zij is niet verfijnd geprofileerd en de bron van veel misverstand.
Uitgerekend deze dame wordt in de Franse Wikipedia voor een man aangezien, nota bene Jean de Berry zelf, de opdrachtgever van de Gebroeders Van Lymborch.
Intussen is onze hypothese gelanceerd en onderbouwd dat zij één van de twee dochters van Jean de Berry is:
1. Bonne de Berry gehuwd met Bernard d'Armagnac, 2. Marie de Berry, gehuwd met Jean I van Bourbon.

Eén van die twee dochters staat wat ons betreft ook kandidaat voor de identificatie van het bovenstaande
Profile-portrait of a lady in The National Gallery of Art, Washington. Vader en dochter dragen beiden een blauwe houppelande van damastzijde met ingeweven florale motieven van goudbrokaat en hun profiel lijkt op elkaar. Deze aanname verdient meer fundamentele onderbouwing. Wie gaat ons daarbij helpen?

Gebr. Van Lymborch, Valkenjacht (detail) Marie of Bonne de Berry, dochter van Jean de Berry, Très Riches Heures, Chantilly, Musée de Condé, f.8v.

Jean d'Orléans, Koningin Jeanne de Bourbon op het Parement van Narbonne (detail), c. 1375, grisaille op zijde. Parijs, Musée du Louvre.

Domenico Veneziano, Profielportret jonge vrouw, ca. 1445, Gemäldegalerie Berlijn.

Profilering hield niet op bij het portret maar ging door tot na de dood

Ze waren er altijd al, vorsten vereeuwigd en profile...
op munten en cameeën in de oudheid. Zo kennen we profielen van Romeinse keizers, zelfs Griekse munten met profielen uit de 5de-2de eeuw voor Chr. Maar de koningen van Frankrijk lieten zich op munten de ene keer als ruiter te paard, de andere keer zittend op de Dagobert of ook wel op een troon afbeelden.

Via het geschilderde profiel-portret was de vorst er zeker van persoonlijk vereeuwigd te zijn. De behoefte om fysiek zichtbaar te blijven leidde tot graftombes en gigants door kunstenaars vervaardigd. Het koninklijke mausoleum in de Saint Denis staat er vol mee. Ook de hertogen van Bourgogne pakten, sinds Filips de Stoute aan het bewind kwam, flink uit in de Chartreuse, het Kartuizer klooster van Champmol nabij Dijon. Hun fysieke representatie kreeg de vorm van effigies of gisants, een fenomeen dat we bij meer vorstenhuizen in Europa aantreffen, maar zelden zo indrukwekkend als zij lieten vervaardigen.

Johan Maelwael uit Nijmegen gaf leiding aan diverse werkzaamheden die door beeldhouwers, schilders, vergulders en andere kunstenaars moesten worden uitgevoerd. De rekeningen in het archief bevestigen zijn rol over een reeks van jaren en getuigen tot in detail van zijn brede inzetbaarheid en verregaande verantwoordelijkheden.
Het resultaat is nu nog, maar niet ongeschonden, in het Musée des Beaux Arts in Dijon en in Champmol te bewonderen. De grandeur van de grafmonumenten en de beeldhouwwerken draagt ten dele nog de sporen van zijn schilderkunstige arbeid. Maar wat betreft de portretten van de hertogen moeten we het hebben van kopieën van jonger datum.
Profielportretten en funeraire monumenten vormen twee zijden van dezelfde médaille d'honneur die de vorsten zich vaak persoonlijk toe-eigenden. Ze zijn uitingen van een vorstelijke herinneringscultuur die op gepersonaliseerde wijze de hertogelijke dynastie kleur en glans verleent tot op de huidige dag.

Franse koningen en Bourgondische hertogen en profile in beeld

Jean II le Bon (1319 Le Mans - 1364 Londen) - Parijs, Musée du Louvre.

Jan de Goede opent de rij

Van de Franse koningen kennen we als eerste profiel-portret dat van Jan de Goede. Goed voorbeeld doet goed volgen want daarna zijn ze niet meer te stoppen. Tot in de 15de eeuw vinden we van ettelijke vorsten, zowel de koningen als de hertogen uit het huis Valois zulke profiel-portretten, al zijn vele niet de originele, maar latere kopieën. Voor ons heel jammer, want het is een feit dat kunsthistorici vaak van mening zijn dat Johan Maelwael de schilder van het origineel was.

Pentekening, 18de eeuw, Jan zonder Vrees naar een verloren profiel-portret, na 1419 geschilderd en niet door Johan Maelwael omdat die eerder is overleden. Parijs, BnF, Collection de Bourgogne, XX, f. 308

Charles V de Wijze (*1338), koning van Frankrijk (1364-1380). Collectie Munt- en Penningenkabinet Teylers Museum, Haarlem

Vorstelijke cadeaus

Van Jan zonder Vrees die hier 4 x in beeld komt, is bekend dat hij in 1412 Jehan Malouel de opdracht gaf zijn portret te maken bestemd als cadeau voor koning Jan I van Portugal. Het archief in Lissabon kan ons misschien de achtergrond van dit geschenk duidelijk maken.
Het uithuwelijken van een dochter kon ook een aanleiding zijn om de hofschilder zo'n opdracht te geven
maar geeft ons geen clou die leidt tot de identificatie van het portret van de enige dame uit die periode.

Profiel-portret van Jan zonder Vrees, hertog van Bourgondië. Toegeschreven aan de "School" van Johan Maelwael. Parijs, Musée du Louvre.

Portret in cameo-positie van Filips de Stoute, hertog van Bourgondië. Dijon, Musée des Beaux Arts. Kopie naar een origineel van Johan Maelwael (toeschr.).

Profiel-portret, Jan zonder Vrees, 17de-eeuwse kopie naar vermoedelijk origineel van Johan Maelwael. Chantilly, Musée de Condé.

Jan zonder Vrees gemonteerd in een ring. Parijs, Musée du Louvre.

Koning Charles VI, Jean de Berry en Jan zonder Vrees en profile

Pierre le Fruitier, bijgenaamd Salmon, knielt voor koning Charles VI en biedt hem zijn boek aan. Detail van een afb. uit: Pierre Salmon, Dialogues, 1409. BNF ms. 23279, fol. 53.

Charles VI - de Teergeliefde

Links zit koning Charles VI, le bien Aimé (de teer geliefde) die het boek van Pierre Salmon ontvangt. Hoe zeldzaam een betrouwbaar portret van Charles VI ook mag zijn, deze uit 1409 geeft behalve zijn profiel, tevens het herkenbare profiel van Jean de Berry met bontmuts in zijn zwarte houppelande met de zwaan als strooimotief / favoriet embleem.
Berry praat met zijn neef Jan zonder Vrees, ook geprofileerd. Je vraagt je af wie hier het hoofd is. Buiten staat voor de ingang de sergent d'armes
met zijn ceremonial mace, ooit een strijdknots, hier waardigheidsteken.
Een echt profiel-portret van koning Charles VI van een contemporaine meester zijn we niet tegengekomen.

Wenceslaus van Luxemburg (* Praag 25-2-1337 ~ † Luxemburg 8-12-1383). Posthuum portret 1400 - 1415 olieverf op paneel. 34,4 x 25,4 cm Museo Nacional Thyssen-Bornemisza, Madrid Nº INV. 11 (1956.11) Hertog van Luxemburg, Brabant en Limburg ⚭ Johanna van Brabant. De identificatie conform label + opschrift achterzijde

Een vreemde eend in de bijt?

Wenceslaus van Luxemburg, de man van Johanna van Brabant, was dood en begraven toen dit fijnzinnige en levensechte profielportret ontstond.
Dit is een mens van vlees en bloed.
Het is gedateerd 1400/15 terwijl hij in 1383 stierf. Qua kleding en stijl te laat, geven naam/leeftijd (34) via de achterkant zijn identificatie prijs als
hertog van Luxemburg, Brabant en Limburg. Hij is halfbroer van keizer Karel IV en de jongste zoon van Jan de Blinde, koning van Bohemen. Bijna alle geportretteerden in deze galerij zijn welbeschouwd familie. Datering en identificatie, al dan niet gebruik van olieverf plus oogopslag
maken nader onderzoek in relatie tot Johan Maelwael de moeite waard.

Kan Maelwael de Brabantse hertog Wenceslaus geschilderd hebben?

De vraag naar de reden waarom de hertogen van Bourgondië de eigen hofschilder Johan Maelwael het posthuum portret van Wenceslaus van Luxemburg lieten schilderen, is zeker legitiem. Als één van hen, Filips de Stoute ofwel Jan zonder Vrees, opdrachtgever is geweest, wat was dan hun relatie of motief?
Die kunnen we misschien te weten komen door na te gaan wie in hun tijd de hertog van Brabant was. Johanna van Brabant († 1406) liet zich reeds in 1401 opvolgen door Margaretha van Male = vrouw van Filips de Stoute, die haar tweede zoon Anton van Bourgondië als de ruwaard aanstelde. Al in het eerste jaar mocht Anton de titel hertog van Limburg voeren en in 1406 ook de titel hertog van Brabant.

Zowel Anton’s eerste echtgenote Jeanne van St. Pol (geh.1402) als zijn tweede vrouw Elisabeth van Görlitz (geh.1409) stamde uit het huis Luxemburg, Daarmee schiep deze Anton feitelijk continuïteit ten opzichte van het hertogdom Luxemburg, waarvan Wenceslaus eerst graaf en later de allereerste hertog was. Hertog Wenceslaus bestuurde dankzij zijn huwelijk met Johanna van Brabant drie hertogommen: Luxemburg, Brabant en Limburg. Van moeders zijde was Anton een kleinzoon van Margaretha van Brabant en achterkleinzoon van Jan III van Brabant. Via zijn vader Filips de Stoute was hij een kleinzoon van Jean II de Goede van Frankrijk en van Bonne van Luxemburg.

Filips de Stoute († 1404) die het aantreden van zijn tweede zoon Anton in 1401 heeft beleefd, was natuurlijk niet ongenegen om zijn hofschilder Johan Maelwael het postume portret van Wenceslaus
te laten schilderen. Maar mocht het portret jonger zijn, dan kunnen we er vanuit gaan dat Jan zonder Vrees ook zijn hofschilder Johan Maelwael heeft ingeschakeld voor die opdracht. We weten dat Anton van Bourgondië samen met graaf Willem van Holland en Jan zonder Vrees op 21 juli 1405 in Quesnoy een familiebondgenootschap hebben opgericht. Later leent Jan aan Anton ambtenaren van zijn administratie. Daaruit blijkt hoe broederlijk en intensief die samenwerking verliep.

Koning van Napels en Sicilië en 2 Engelse koningen en profile in beeld

Barthélemy van Eyck (1456-1465 toeschr.), Portret in cameo-positie van Louis II, hertog van Anjou, titulair koning van Napels en Sicilië. Waterverf op papier, BnF. Het origineel dateert men ca. 1410/15 en wordt toegeschreven aan een schilder uit de kring van de gebr. Van Lymborch.

Profiel-portret van Koning Richard II van Engeland (*1367- † 1400) op het linkerdeel van het tweeluik, bekend onder de naam The Wilton Diptych. Collectie National Gallery, Londen. De suggestie als zou Paul van Lymborch de schilder zijn, kan qua datering niet kloppen.

Profielportret van Richard II op tweeluik

The Wilton diptych wordt gerelateerd aan een Franse of Boheemse schilder in de Internationale gothische stijl. Diverse diptieken in die stijl zijn als volwaardige schilderingen of in getijdenboeken bewaard gebleven.
De Europese vorsten blijken vaak de opdrachtgevers.
In het artikel over dit tweeluik op deze website wordt Johan Maelwael als mogelijke schilder gepresenteerd.

Koning Henry V van Engeland (1413-1422) zou met dit portret perfect in Berry's galerij van vorstenportretten gepast hebben, ook al is het een kopie, datering tussen 1504 - 1520. Londen, National Portrait Gallery. Wie de kopie en wie het origineel schilderde, is nog niet bekend.

Koning Henry V van Engeland (1413-1422)

Dit portret van Henry V, koning van Engeland (1413-1422) in de National Portrait Gallery in Londen wordt vaak - ten onrechte - gezien als een eigentijds portret.
Kunsthistorici zien er een kopie in naar een origineel. Haar en kleding kloppen met de bronnen. Het portret
en profile is voor die tijd in Engeland vrij uniek. Het verhaal gaat dat Henry een pijl in zijn gezicht kreeg tijdens de slag bij Shrewsbury in 1403 en er littekens aan over hield. Dit profielportret zou die gevolgen verbergen. Daarmee wint het idee dat het gebaseerd is op een origineel aan overtuigingskracht. Maar dit portret past gewoon perfect in deze serie van meest naar links gewende vorsten. Een verdonkeremaand litteken mag dan een spannend detail zijn, maar hoeft
niet te bewijzen dat het een kopie is van een eigentijds portret. De positie van Henry's handen ziet men als een devotioneel gebaar, zodat het deel uitgemaakt kan hebben van een diptiek. Millard Meiss en Colin Eisler betogen hetzelfde inzake de Vlindermadonna van Johan Maelwael en het origineel portret van Jan zonder Vrees, waarvan hierboven een pentekening is afgebeeld in: Victor M. Schmidt, Some Portraits by Johan Maelwael, Painter of the Dukes of Burgundy, p.5-6 in zijn artikel in P. Roelofs, R. Dückers, The Homecoming of the Limbourg brothers, Leiden 2009.
Bij The Wilton diptych links zien we bij Richard II qua gebaar meer overeenstemming met het portret van Jan zonder Vrees dan met Henry V. Richard knielt dan ook echt voor de Madonna met Kind die tussen vele engelen op het bijbehorende rechterpaneel is verbeeld.

Vorstelijke profiel-portretten©Jacobus Trijsburg 2021