Schilder door Atelier Able
Schildersatelier na 600 jaar terug in het Maelwael Van Lymborch Huis
TV-opnames met de Ridders van Gelre in de kelder van het Maelwael van Lymborch Huis
|
Op 19 september 2024 werd de kelder van het Maelwael van Lymborch Huis in Nijmegen voor een dag omgetoverd tot middeleeuws schildersatelier. Dit gebeurde ten behoeve van een nieuwe serie van Omroep Gelderland. René Arendsen en Bas Steman werpen zich in deze serie als "Ridders van Gelre" op het kunstenaarsgeslacht Maelwael-van Lymborch.
De kelder waar de opnamen plaatsvonden, dateert nog uit de tijd dat deze beroemde familie een atelier aan de Burchtstraat in Nijmegen had. Daarmee is het de perfecte locatie voor een historische atelier scène. Peperdure pigmenten Om het schildersatelier opnieuw tot leven te brengen werden wij, Noor Kloosterhuis, student kunstgeschiedenis, en Atelier Able ingeschakeld. Op verzoek van René Arendsen gaven we een inkijkje in de bereiding van temperaverf met ultramarijn pigment. Deze diepblauwe tint werd in de middeleeuwen uit lapis lazuli gewonnen, een dure halfedelsteen uit Afghanistan. De Italiaanse kunstenaar-auteur Cennino Cennini schrijft omstreeks 1400 in "Il Libro dell'Arte": “Ultramarijn blauw is een prachtige, roemrijke kleur en van grotere perfectie dan alle andere kleuren; men kan er niets over zeggen of er iets mee doen dat niet door zijn kwaliteit zou worden overtroffen.”[1] |
Cennini adviseert de kunstenaar een zo blauw mogelijk stuk lapis lazuli te kopen. De steen moet in een bronzen vijzel worden fijngemalen, gemengd met gesmolten gom, hars en was en daarna gezeefd. Dit resulteert in een massa die gedurende drie dagen elke dag met ingevette handen moet worden gekneed.
Om het pigment uit deze massa te extraheren wordt het met stokken in een badje warm loogwater gekneed totdat het water blauw is. Het blauw gekleurde water moet apart worden gezet en de massa wordt in een vers loogbadje opnieuw gekneed. Dit proces wordt herhaald totdat de massa geen kleur meer afgeeft. De kunstenaar vult zo een serie kommetjes met blauw water waarvan de eerste de diepste kleur geeft en de laatste de lichtste. Het loogwater moet nu worden afgegoten met behoud van het residu dat op de bodem achterblijft. Dit wordt gedroogd en in leer of in een blaas bewaard, waarbij de kunstenaar zelf moet bepalen welke lichtingen kunnen worden gemengd om tot het gewenste aantal blauwtinten te komen. Uit dit soort recepten blijkt wel dat schilderen in de middeleeuwen meer was dan het penseel hanteren. Beeldend kunstenaars hadden een grondige kennis van materialen en technieken nodig voordat de industriële revolutie de ambachtelijke kant van het schildersvak vereenvoudigde. |
|
Eiwit of eigeel?
Veel mensen denken bij boekverluchting aan het gebruik van eitempera: een verf op basis van pigment en ei. Daarbij kan zowel eigeel als eiwit als bindmiddel fungeren. Nu werd eigeel hoofdzakelijk voor paneelschilderkunst gebruikt. Eiwit werd geschikter geacht voor boekverluchtingen. Voordat er met eiwit kon worden geschilderd, werd het opgeklopt, een tijdje bewaard en daarna van het schuim ontdaan. Het vloeibare deel, dat als bindmiddel dient, noemt men geklaard eiwit of clarea. Het schuim kan nog in een omelet worden verwerkt. Gom Door een behulpzame mail van kunsthistoricus Rob Dückers leerden we dat de Gebroeders van Lymborch in hun miniaturen waarschijnlijk met gom hebben gewerkt. Hij verwees ons naar een artikel van Margaret Lawson over de conservering van de Belles Heures.[2] Daar komt dan ook de meeste van onderstaande informatie vandaan. Arabische gom kon aan eitempera worden toegevoegd of de functie van het ei als bindmiddel geheel vervangen. Gom verleent de kleuren meer glans dan ei en geeft bovendien een betere hechting op perkament. Vandaar dat Cennini adviseert om pigmenten bij gebruik op perkament met Arabische gom te temperen. |
Het mengen van ultramarijn pigment met Arabische gom op een stenen wrijfplaat
Hij stond daarin niet alleen. Gomtempera maakte al in de veertiende eeuw een voorzichtige opmars in West-Europa en verving met name in het penseelwerk van de miniaturen de eitempera. Het penwerk, zoals lijnen of accenten in rood lood en loodwit, werden nog wel vaak met eiwit verwerkt. De vloeibaarheid van clarea vergemakkelijkt namelijk de verwerking. Geklaard eiwit geeft een mat resultaat en heeft als nadeel dat de hechting op perkament minder sterk is. Dit heeft bij de Belles Heures gezorgd voor schade in de delen die met loodwit zijn geschilderd. Arabische gom moest van overzee worden aangevoerd maar er werden ook gommen lokaal geproduceerd uit de hars van bijvoorbeeld pruimen- en kersenbomen. Bij de tv-opnamen maakten we gebruik van Arabische gom. |
replica kunstenaarsbenodigdheden voor het maken van verf
Middeleeuwse kunstenaarsbenodigdheden voor het maken van verf
|
Om een verantwoorde demonstratie te kunnen geven, moesten we een aantal middeleeuwse schildersmaterialen bijeenbrengen die we nog niet hadden. Daarbij kwamen we een aantal nuttige bronnen op het spoor die we hier graag met jullie delen. Om te beginnen zijn er de materialen voor de verwerking van pigmenten. Het vinden van een geschikte bronzen vijzel bleek lastig omdat er in de loop der tijd veel verschillende modellen zijn gemaakt die elk horen bij een specifieke regio en periode. Wij vonden na lang zoeken een replica van een laatmiddeleeuwse Spaanse vijzel. Aangezien er omstreeks 1400 wel meer producten uit Spanje werden geïmporteerd, namen we genoegen met dit exotische model. Om de pigmenten met de binder te vermengen wordt gebruikgemaakt van een stenen wrijfplaat en een stenen loper. |
Hiervan vonden we prachtige vroeg 15de-eeuwse afbeeldingen in Franse vertalingen van “De mulieribus claris” van Boccaccio. Soms zijn de platen rond en soms rechthoekig. De wrijfplaat voor de filmopnamen zaagden we uit een tweedehands marmeren aanrechtblad. Een kei uit onze tuin kon dienen als loper nadat die met de haakse slijper kegelvormig was geslepen. Let ook op het half-ovalen leertje waarmee de verf op de wrijfplaat bij elkaar kan worden geschraapt! Als je het eenmaal weet, herken je deze handige leertjes in meer middeleeuwse afbeeldingen. We volgden Cennini’s advies op en stopten het ultramarijn pigment in een leren beursje. Ten slotte namen we een kom en een bundel takjes mee om ei te kunnen verwerken tot clarea. |
replica kunstenaarsbenodigdheden voor het maken van boekverluchtingen
Middeleeuwse kunstenaarsbenodigdheden om te schilderen
|
Verf werd na de bereiding soms in schelpen bewaard. Je ziet ze op de miniaturen afgebeeld maar er bestaat ook archeologisch bewijs voor. Als de verf verwerkt was, kon de schelp eenvoudig worden weggegooid. Verder zien we op verschillende afbeeldingen houten paletten. Deze kunnen allerlei vormen aannemen. Wij waren erg gecharmeerd van enkele voorbeelden die we in De Mulieribus Claris tegenkwamen en maakten een reconstructie in beukenhout. Het maken van penselen wordt eveneens door Cennino Cennini beschreven. Daarbij wordt een samengebonden bundeltje haar in de afgesneden pen van een veer gestopt. |
Het bundeltje haar moet precies zo groot zijn dat de haren klem komen te zitten op het moment dat er een mooi penseelpuntje uit het smalle uiteinde van de pen steekt. Daarna hoef je alleen nog maar een houten steel te maken die precies in de brede kant van de pen past. Deze penselen zien we op miniaturen en schilderijen nog wel eens op een houten balkje liggen. Handig, als je je tafel niet met verf wil besmeuren. Om de precieze vorm van dit balkje te achterhalen grepen we naar een wat jongere bron, een schilderij uit de vroege 16de eeuw waaruit blijkt dat het balkje driehoekig is. In onze foto zie je naast de kwasten ook pennen liggen voor de verwerking van inkt. |
|
Voor het schrijven met de pen is een lessenaar essentieel. Op een platte tafel krijg je al snel last van vlekken omdat de inkt te snel uit de bijna verticaal geplaatste pen stroomt. Een lessenaar onder de juiste hoek voorkomt dit geklieder. Bij het maken van onze lessenaar gebruikten we eikenhout en huidenlijm. Pennen werden doorgaans in een leren pennenkoker bewaard waarvan talloze afbeeldingen bewaard zijn gebleven. Je ziet er in onderstaande miniatuur een op tafel liggen, naast de inktpot. De twee zijn via een rood koord verbonden. Ten slotte moesten we een miniatuur maken om daar het gebruik van de blauwe verf op te demonstreren. De miniatuur die wij kozen, verbeeldt de graflegging door engelen van de heilige Katherina.
|
Haar naam is herkenbaar in de tekst. We baseerden dit blad op een pagina uit de Tenchert Hours, momenteel
beter bekend als Het Getekende Getijdenboek. De miniatuur is uitgevoerd op perkament en heeft een kader van bladgoud en drie regels tekst in bruine en rode inkt. De initiaal en het decoratieve element in de tekst zijn door ons niet afgemaakt. Op het originele blad waren deze behalve met goud en blauw ook nog versierd met een rode aardetint en witte lijnen. De tekening is opgezet met een zilverstift. Onze zilverstift is gebaseerd op een schilderij van een navolger van Rogier van der Weyden uit omstreeks 1500. Daarna is de tekening opgewerkt met bruine inkt. Wij gebruikten daarvoor bister. |
Vanaf 3 maart 2025 is de tv-serie over Maelwael en de Van Lymborchs bij TV Gelderland te zien
[1] Cennini, C. (2014). The Craftsman’s Handbook “Il Libro dell’ Arte”, (D. V. Thompson Jr. Vert.) (p. 36). Dover Publications.
[2] Lawson, M. (2005). De Belles Heures van hertog Jean de Berry – Materialen en technieken van de gebroeders Van Limburg. In R. Dückers, P. Roelofs (Reds.), De gebroeders Van Limburg - Nijmeegse meesters aan het Franse hof 1400-1416, (pp. 149-163). Ludion.
[2] Lawson, M. (2005). De Belles Heures van hertog Jean de Berry – Materialen en technieken van de gebroeders Van Limburg. In R. Dückers, P. Roelofs (Reds.), De gebroeders Van Limburg - Nijmeegse meesters aan het Franse hof 1400-1416, (pp. 149-163). Ludion.