Sint Nicolaas

Katharina van Kleef en Arnold van Egmond geloofden nog in Sinterklaas

St. Nicolaas in gebedenboek

Arnold van Egmond en Katharina van Kleef, hertog en hertogin van Gelre, geloofden nog heilig in Sint
Nicolaas. Arnold gaf Sint Nicolaas een kardinale rol als voorspraak in zijn gebedenboek. De hertogin van Gelre, Katharina, kreeg naast hulp van een heilige bisschop, wellicht Sint Nicolaas, ook Maria en Jezus zelf als pleitbezorgers, getuige de zeer welsprekende miniatuur in haar Getijdenboek. Laat duidelijk zijn dat de Sint haar het meest nabij stond. Hoe zou dat nou komen?

Kazuifel (achterzijde) met gaffelkruis, geborduurd met o.a. het wapenschild dat Gelre/Gulik en Kleef/Mark verenigt, verwijzend naar Katharina van Kleef, hertogin van Gelre en Gulik / Coll. Museum Catharijneconvent, inv.nr. ABM t2011.

Sint Nicolaaskapel op het Valkhof, waarvan de bouw vermoedelijk plaatsvond toen Keizerin Theophanu (972 - 991) geregeld op het Valkhof vertoefde.

St. Nicolaas patroon van slotkapellen in Kleef en Nijmegen

De kapel op het Valkhof is de oudste kerk in West-Europa die aan Sint Nicolaas is gewijd, mogelijk dankzij keizerin Thephanu die met keizer Otto II was gehuwd. Sint Nicolaas is ook schutspatroon van de slotkapel op de burcht in Kleef. Waarschijnlijk heeft het hertogelijke paar om die reden de bisschop van Myra in hun gebedenboeken zo'n vooraanstaande plek gegeven.Vaak bleef die voorbehouden aan een naamheilige, die aan de geboortedag was verbonden of de naam van de heilige die men bij de doop had gekregen. Katharina van Kleef had voor de heilige Catharina kunnen kiezen, een vorstin zoals zijzelf, die vanwege haar standvastige geloof zwaar is beproefd. Zij werd op een rad vastgebonden, maar dat brak in stukken. Vervolgens is zij met een zwaard om het leven gebracht. Rad en zwaard zijn bij haar beeltenis vaak als attributen afgebeeld. Het is trouwens niet 100% zeker of het Sint Nicolaas is die bij Katharina staat.

Getijdenboek Katharina van Kleef

Katharina van Kleef, in aanbidding geknield bij het kruis. De bisschop met nimbus en tonsuur, zonder mijter maar met staf, legt zijn hand op haar schouder, als zij om Maria's voorbede smeekt cf. de tekst op de banderol in het Latijn. Maria bidt met ontblote borst waar moedermelk uit vloeit, waarmee zij hem voedde, tot Jezus om Katharina genadig te zijn. Jezus verzoekt zijn Vader vanwege zijn wonden de hertogin te sparen. God antwoordt: "Jouw gebed is verhoord".

Breviarium Arnold van Egmond

Arnold van Egmond, hertog van Gelre, knielend voor Sint Nicolaas. Miniatuur in het prachtige Breviarium dat in opdracht van Arnold is gemaakt en zich net als het Getijdenboek van Katharina van Kleef bevindt in de Pierpont Morgan Library te New York als Egmont Breviary - Ms. M. 87. Het Gebedenboek telt 433 bladzijden.
Op grond van bepaalde kenmerken is het boek aan
De Meesters van Zweder van Culemborg
toegeschreven, waar een groep van miniaturisten mee wordt aangeduid, die in Utrecht en omgeving actief waren van ca. 1415 tot 1440. Ook de Meesters van Otto van Moerdrecht, actief van 1420 - 1430, worden met de totstandkoming van dit Gebedenboek van Arnold van Egmond in verband gebracht.

Gebedenboek Maria van Gelre, miniatuur

Minder prominent dan bij Katharina en Arnold komt de Sint voor in het Gebedenboek van Maria van Gelre. Door haar huwelijk in 1405 met hertog Reinoud IV werd Maria d'Harcourt hertogin van Gelre en Gulik.
Op de miniatuur rechts is Sint Nicolaas in het midden afgebeeld, herkenbaar aan zijn staf en mijter, tekenen van zijn bisschoppelijke waardigheid.
Zijn positie in het Gebedenboek is gekoppeld aan zijn naamdag, 6 december. Wij plegen de avond ervoor te vieren, het avondje van Sinterklaas. Dit feest vervangt een ouder heidens gebruik, dat van de Wilde Jacht, die gekoppeld was aan de Germaanse oppergod Wodan. Wodans doel was de wolf Fenrir te verjagen om hem te beletten dat hij de zon zou opeten. Elementen als de komst via de schoorsteen en het rijden op een paard zouden aan die heidense oorsprong nog herinneren.

Sint Nicolaas beschermheilige van schippers

Ongetwijfeld heeft de reputatie van Sint Nicolaas als beschermheilige van schippers geleid tot een bijna ontelbaar aantal kerken in havensteden die hem als patroonheilige kennen. Ook in Gelderland komen we Nicolaaskerken tegen, bijvoorbeeld in Elburg aan de voormalige Zuiderzee, Ellecom, Rheden en Wesepe aan de IJssel, en aan de Maas in het eertijds Gelderse Overkwartier: Roermond en Broekhuizen. Het betreft oorspronkelijk middeleeuwse kerken, waarvan enkele nu protestant zijn, maar die allemaal Sint Nicolaas als patroonheilige hebben behouden.
Het feit dat Sinterklaas ieder jaar per boot aankomt,
zegt al veel. Het past in een traditie die teruggaat tot in de Middeleeuwen en herinnert aan de translatio, het overbrengen van zijn gebeente uit Myra (Turkije) naar Bari (Italië) in 1087, een verhaal om na te lezen...

Sint Nicolaas als schutspatroon voor schepelingen afgebeeld door de gebroeders Van Limburg in hun Getijdenboek Les Belles Heures / Coll. Metropolitan Museum of Arts, New York.

Middeleeuwse zwarte koningen en heiligen

In de Middeleeuwen is bij St. Nicolaas nergens een zwarte knecht te vinden. In de iconografie komen we alleen zwarte koningen en heiligen tegen, zoals in de stal van Bethlehem. Ook Sint Mauritius, bevelhebber van het Thebaanse legioen en Sint Georg, de draken-doder, worden als zwarte mensen afgebeeld. Zwarte Piet kwam in het licht van de geschiedenis nog maar kort geleden uit de schoorsteen zakken. Lees verder...

De jonge Koning Balthasar brengt mirre mee als geschenk voor het Kind, balsem voor diens sterfelijk lichaam. Hij staat symbool voor Afrika / Coll. Rijksmuseum, Nijmeegse school ca. 1485