Slag bij Niftrik 1388 / Willem was Brabant een slag voor...
IK RAAD U AAN TE HANDELEN NAAR EER EN GEWETEN - heraut Gelre in Bellenville
Fig. 1 / De Slag bij Niftrik, 1388. Jean Froissart, Chroniques. Parijs, BnF, fr. 2645, f. 325v (detail).
Slag bij Niftrik gedateerd / Wikipedia heeft het mis
De datum van de Slag bij Niftrik is omstreden. Nu kan die strijdbijl begraven worden, want dankzij het Berghse Kroniekenhandschrift dook het tweede bewijs op voor de datum die 15 jaar geleden al in de Duitse versie van de Kroniek van Gelre stond op grond van het Latijnse manuscript uit Hamburg. Mooi dat die twee kronieken los van elkaar dezelfde datum prijsgeven, maar hoe kan Wikipedia er zo maar meer dan een maand naast zitten?
De datum van de Slag bij Niftrik is omstreden. Nu kan die strijdbijl begraven worden, want dankzij het Berghse Kroniekenhandschrift dook het tweede bewijs op voor de datum die 15 jaar geleden al in de Duitse versie van de Kroniek van Gelre stond op grond van het Latijnse manuscript uit Hamburg. Mooi dat die twee kronieken los van elkaar dezelfde datum prijsgeven, maar hoe kan Wikipedia er zo maar meer dan een maand naast zitten?
|
Over de datum van de Slag bij Niftrik, ook bekend als Bataille de Ravenstein, bestaat veel misverstanden. Wikipedia noemt 30 juli, de datum die overal foutief wordt overgenomen. In het Latijns handschrift van de Gelderse Kroniek van Willem van Berchen, dat in Hamburg berust, staat de heiligendag van Johannes en Paulus - 26 juni 1388 - genoemd als de dag waarop de Brabanders zowel per schip als via een voorde nabij Nyfterick de Maas overstaken. Het zouden er 10.000 geweest zijn, zowel de hoge en lage adel als voetvolk. Het handschrift noemt ook de paarden van de ridders. De volgende dag - 27 juni - zouden ze Nijmegen gaan belegeren, maar zo ver liet Willem I het niet komen... |
In het Berghse kroniekenhandschrift staat geschreven: ‘Int jair ons heren M CCC LXXXVIII des derden dages na Sunte Johannes Baptisten dach was die strijt ynne Nyfftrick den hertoigh Willem den Brabenders aff wan’. Johannes de Doper valt op 24 juni, drie dagen later is het 27 juni. Dat betekent dat daags na de overtocht van de Brabanders bij Ravenstein ~ Niftrik hertog Willem I van Gelre hen bij het krieken van de dag met een verrassingsaanval overrompelde. Dat het Berghse handschrift jaren eerder is geschreven dan de Gelderse Kroniek van Willem van Berchen en beide handschriften elk op eigen wijze op 27 juni uitkomen maakt deze datum absoluut overtuigend. |
|
Brabantse viering overwinning op Nijmegen
In de Brabantse stad Ravenstein aan de Maas gingen de Brabanders, die stellig geloofden in hun aanstaande overwinning op Nijmegen, de avond vóór hun aanval nog uitbundig feestvieren. Willem van Berchen meldt dat ze stroppen hadden meegebracht om de Geldersen ermee te verhangen. Zij lagen nabij de rivier de Maas aan de Gelderse kant bij Niftrik hun roes uit te slapen toen Willem hen met 300 ruiters in alle vroegte over- meesterde. De Brabanders waren compleet van slag, toen Willem ze een slag voor was.
Andere bronnen vermelden 150 ruiters. Het Brabantse leger zou 40 maal groter zijn geweest, dus uit 6.000-12.000 man bestaan hebben. Men dook halsoverkop de Maas in. De miniaturist verbeeldde dit tot in detail. Eerder is deze miniatuur beschouwd als klip en klaar bewijs van zijn onkunde van het landschap. Maar de Strijdkamp ligt aan de Gelderse kant bij Niftrik. De Maas ligt als grensrivier tussen Brabant (rechts) en Gelderland (links). Grave ligt stroomopwaarts aan de Brabantse rechterkant en Nijmegen aan de Gelderse linkerkant. In de verte het bekende heuvellandschap. Zonderling is die rots, de spreekwoordelijke steen des aanstoots, goed om het hoofd over te breken waarom. Zou die daar liggen als symbool voor de weerstand en onverzettelijkheid van Gelre tegenover het Brabantse oppermachtige leger? Die grenssteen konden ze niet gewapenderhand passeren, wel als krijgsgevangenen. |
Wat wil de welingelichte miniaturist melden?
De overwinning van Willem I van Gelre kreeg in de Chroniques van Froissart een internationaal podium. Van de ruiterij van Willem, volgens de kronieken zo'n 300 tot 150 "lansen", zie je in deze miniatuur slechts
twee troopers afgebeeld. Waar is de rest? Iets verder 'geparkeerd' zodat de ruiterij afgestegen en te voet kon meevechten met het voetvolk? Net zoals de Engelsen bij Crécy in 1346 deden in opdracht van Edward III, waardoor Engeland van Frankrijk won. Kende Willem die tactiek? De miniaturist lijkt goed op de hoogte. Links een ridder in een rood harnasvest, vooraan een ridder in een blauwe, de overige Gelre's strijdmakkers in vol harnas, ridderlijker kan haast niet. Wie is wie? De miniaturist wist het precies; rood en blauw zijn de hertogelijke kleuren conform de hosen van de heraut Gelre uit het Wapenboek Bellenville (fig.6) Dat helpt ons Willem I van Gelre te identificeren. Onze blauwe ridder met gouden levensboom verwijst via blauw en goud naar het wapen van Willem I: blauw schild met gouden leeuw rood getongd en rood genageld. (fig.8) Het gouden helmkleed is rood gevoerd. Zijn lijfwacht van gardisten om hem heen draagt rood. Op de grond vooraan ligt er een gewonde met blauwe hosen / rood harnasvest. In de Maas ligt er ook een te spartelen. De Brabanders in brigandine zouden meest infanteristen kunnen zijn die vluchten voor hun leven. (fig. 2, 7, 8) Willem van Berchen meldt dat de hertog drenkelingen toeriep zich te laten redden en met hem mee te gaan. |
Fig. 2 / Brabants voetvolk in veelkleurige brigandine vooral vluchtend in plaats van vechtend. Jean Froissart, Chroniques. BnF, Francais 2645, f.326v.
|
De levensboom lijkt o.a. op het ornament op Willem's harnas in de Nederlandse Froissart
Bij nadere beschouwing lijkt de levensboom iconisch.
Na enig zoeken komen er enkele jongere tevoorschijn. Zowel Willem zelf als St.Michaël dragen dergelijke symbolen op hun wapenrusting, zoals blijkt uit de afbeeldingen hiernaast. Over de kleurstelling van zijn brigandine volgt hieronder een tour d'horizon door de heraldische nalatenschap van Willem I van Gelre die via zijn herauten zijn vereeuwigd in twee bijzondere wapenboeken, het oudste Armorial Bellenville bevindt zich in de Bibliothèque nationale de France, jonger is het Wapenboek Gelre, dat te raadplegen is via internet en in de Koninklijke Bibliotheek in Brussel berust. Afbeeldingen rechtsboven: 1. Willem I van Gelre, knieval voor Charles VI de Franse koning, Slag bij Körenzig 1377. Miniatuur in Middelnederlands Kroniek van Jean Froissart, KB Den Haag. ca. 1450. 130 B 21 fol. 359v 2. St, Michael, Spaanse schilder (Valencia) actief in Italië begin 15de eeuw, coll. Metropolitan Museum of Art New York, 1405. |
Levensbomen als ornament of als embleem?
Fig. 5
|
|
Heraut Gelre in het Wapenboek Bellenville
|
Heraut Gelre en het Wapen Gelre in het Wapenboek Gelre
|
Fig. 6 / Heraut Gelre, Herman Maelwael (?) uit het Wapenboek Bellenville, folio 63r. Zijn tabberd toont het wapen van Gelre. Zijn hosen zijn rood en blauw, die allebei verwijzen naar de uitgesproken Gelderse wapenkleuren. Ook de keerzijde van zijn tabberd is rood, Goud is geen kleur maar een metaal.
De tekst op de banderol laat zich transcriberen en vertalen cf. experts, o.a. neolatiniste Verena Demoed. Vooralsnog is de beste oplossing:
IK RAAD U AAN RECHT TE HANDELEN |
Fig. 7 / Heraut Gelre, Claes Heynenzoon, uit het Wapenboek Gelre, folio 249. Zijn tabberd toont het wapen van Gelre. De gouden leeuw is rood getongd / rood genageld. De tabberd is rood gevoerd en kent géén schouderkappen. Gelet op de herauten uit de wapenboeken Bellenville en Gelre staat het wapen zowel op het voor- als op het achterpand.
|
Fig. 8 / Gelders Wapen uit het Wapenboek Gelre, folio 178. Helmkleed goud / rood gevoerd.
|
|
S U A D E O = Ik raad aan
V O S = u IUSTE = juist/recht/legitiem/humaan ofwel: naar eer en geweten A G E R E = te handelen, te doen Deze transcriptie zou kunnen en leidt tot een mooie vertaling voor IUSTE en is logisch na SUADEO VOS. De twee laatste woorden zijn minder goed leesbaar... Voorzichtigheid blijft dus geboden. Omdat dit lettertype in dit manuscript verder niet is benut, is vergelijking onmogelijk. Dat maakt de transcriptie onzeker, vooral bij ligaturen (= onderling verbonden letters). Maar voor de Heraut Gelre is het passend. De heraut is de spreekbuis van de hertog. KAN DIT HET DEVIES VAN WILLEM ZIJN? Gelderse kleuren uit Gelre's wapen
De manschappen van het Gewapend Escorte dragen gekleurde beenlingen conform Gelre's wapen. Goud is een metaal en wordt als kleur zelden toegepast. Maar rood en blauw blijken passend voor de Heraut, die we uit l'Armorial de Bellenville kennen als Gelre en zowel een blauwe als een rode beenling draagt. (fig.6)
Inspirerende ontdekking uit 2018. Blauw/geel kom je te pas en te onpas tegen bij hofnarren. |
Fig. 9 / Voor de leesbaarheid van de tekst ligt de Heraut Gelre hier even op zijn rug. Uit zijn mond komt de spreukband net als de ballonnetjes in stripboeken..
Fig. 10 / De ontdekking van de Heraut Gelre met beenlingen in blauw en rood zorgde terecht voor een kleurwisseling bij het Gewapend Escorte / 2018
|
Slag bij Niftrik (27 juni 1388) in Nijmegen bijna 100 jaar later nog steeds herdacht en gevierd
|
In Nijmegen herdacht men de Slag bij Niftrik (1388), gewonnen met hulp van Nijmegenaren, nog altijd, zo meldt Willem van Berchen in zijn kroniek (1473). Klein leger geleid door een groot strateeg Niet door een militair overwicht, integendeel, dankzij het strategisch inzicht van Willem van Gelre en zijn krijgsheren. Wat eerst een bescheiden schermutseling aan de grens met Brabant leek, ontwikkelde zich tot een verpletterende nederlaag aan Brabantse kant en de eclatante overwinning aan Gelderse zijde. Brabantse troepen belegerden Grave aan de westkant, tevergeefs. Willem verijdelde hun plan. Zij sloegen op de vlucht naar Den Bosch. Johanna van Brabant sloot op 29 juni een bestand met haar Gelderse tegenstander, al riep ze de Franse koning te hulp om Willem mores te leren. Grave en Land van Cuyck bij Gelre ingelijfd Zo bleven Grave en het omringende Land van Cuyck met Wenemars, Heer van Cuyck, trouw aan Willem. Die twistappel tussen Johanna van Brabant en Willem van Gelre is nog een eeuw lang Gelders gebleven. Het stond eerder ook aan de Gelderse kant. In 1288, 100 jaar tevoren, toen nabij Keulen de Slag bij Woeringen plaatsvond, koos Jan I Heer van Cuyck de kant van Jan I van Brabant. Langs de grens tussen Brabant en Gelre wisselden sommige heren nog wel eens van loyaliteit. Meest bekende overloper was Arnold van Hoemen, Heer van Middelaar en Ammersoyen, die Johanna trouw beloofde. Willem nam zijn lenen terug, Gelre kreeg vrijwel zijn historisch maximale omvang. |
Na de Brabantse nederlaag bij Niftrik nam Willem meer krijgsgevangenen mee dan zijn ruiterij groot was, ook een aantal gered uit de Maas. Men voerde ze in triomf door de Nijmeegse straten. Zijn persoonlijke wapenrusting is met 18 veroverde Brabantse banieren bij het Mariaaltaar in de Stevenskerk geplaatst. Daar zijn ze nog lang blijven hangen, zeker in het Nijmeegs collectief geheugen. Krijgsgevangenen waar geen los- geld voor kwam, gingen 'bolwerken' dat wil zeggen de muren & bastions van het Valkhof zo nodig herstellen. Een jaar later zijn ze naar huis gestuurd in een nieuw stel grauwe kleren als 'redelijke genoegdoening' voor bewezen diensten. Willem was de kwaadste niet. Slag bij Körrenzig Op aandringen van Johanna van Brabant kwam na de zomer Charles VI van Frankrijk met zijn ooms Anjou, Berry en Bourgogne om met Willem de strijd aan te binden. Dat liep voor hen uit op een fiasco. Ze staken door voortijdige herfstbuien geplaagd, dwars door de Ardennen, de zogenaamd kortste route, de Maas over. Snel besloten ze dat Willem een knieval moest maken en excuses voor zijn oorlogsverklaring op papier en de beledigingen aan het adres van Charles VI, die hij had aangeschreven als "die zich koning van Frankrijk noemt". Eerst talmde hij, kwam toch, knielde en ging na een koningsmaal, zonder bloedvergieten, inclusief zijn 'redelijke genoegdoening'. Zijn aanzien in Europa steeg o.a. dankzij Froissart die hem in zijn Chroniques prijst. Froissart's mecenas/vriend Wenceslaus, hertog van Brabant, was al in 1383 overleden. Toen kon het.
|
Wenceslaus ca. 1344, echtgenoot van Johanna van Brabant, groot voorvechter van de Brabantse expansie. tek.16e eeuw, Atrecht, Bibl.municipale, 266, f.173r
|
100 jaar vóór Niftrik / Körrenzig verloor Gelre de Slag bij Woeringen. Jan I van Brabant won het hertogdom Limburg met hulp van Cuyck. Via Niftrik & Körrenzig herstelde Willem I Gelre's integriteit. Afb. Brabants-Limburgs wapen gekwartierd. Codex Manesse, UB Heidelberg, Cod. Pal. germ. 848, fol. 18r
|
Johanna van Brabant, gisant - tekening Antonio de Succa - ging in 1695 bij oorlogsgeweld verloren.
|