Stekeligheden

Maria van Gelre, Jean de Berry, Louis d'Orléans, Gebr. van Lymborch

Detail van stekelige en florale motieven in de marge uit de miniatuur met Marie d'Harcourt in de hortus conclusus in haar Gebedenboek

Uniek en verwant

Het beroemde portret van Marie d'Harcourt in haar Gebedenboek kent een margeversiering die zich onderscheidt van andere folio's in
dit Gebedenboek.
Het zal niemand verbazen dat dit blad - qua formaat afwijkend - niet voor dit Gebedenboek vervaardigd is, maar ingevoegd blijkt te zijn.

Kijkend naar de florale motieven
in de marge valt op dat naast de vierbladige blauwe en wijnrode bloemetjes, onbekende stekelige motieven zijn afgebeeld.

Marie d'Harcourt in de hortus conclusus, miniatuur Gebedenboek f.019v

In het vervolg van dit artikel zie je bij Jean de Berry en Louis d'Orléans stekeligheden opduiken die pijnlijk, venijnig en veelbetekenend zijn.

De stekeligheden bij Maria lijken echter niet op de motieven bij Berry en Orléans. Toch is de relatie tussen Maria en Louis en zijn broer, koning Charles VI wel innig, als je bedenkt dat Louis de bruidsschat betaalde en Charles de bruiloft van hun nichtje.

Als de houppelande het bruidskleed was, kunnen die stekeligheden in de margeversiering niet als toevallige eigenaardigheden afgedaan worden.

Jean de Berry op bedevaart in een houppelande met stekelige florale motieven. Miniatuur 1410, Gebr.van Lymborch in Les Petittes Heures.

Louis d'Orléans knielt in de Olijvenhof in een houppelande met stekelige bedels. Colart de Laon, 1407 of later?, paneel in het Prado, Madrid.

Jean de Berry op Bedevaart

Aan het Getijdenboek Les Petites Heures van Jean de Berry, hebben de Gebroeders van Limburg in 1410 in opdracht van de hertog van Berry een miniatuur toegevoegd, waarop hij op het punt van vertrek staat voor een bedevaart met de man in de roze houppelande, zijn sergent d'armes. met een strijdknots in de hand, waar Berry op mocht vertrouwen.
De hertog draagt een houppelande opgesmukt met een stekelig floraal motief, dat op determinatie wacht.
De miniatuur is geplaatst bij een reisgebed dat om bescherming tegen gevaren smeekt. Dit gebed brengt men in verband met Berry's angst om vermoord te worden net als zijn neef, Louis d'Orléans, die in 1407 op last van Jan zonder Vrees in Parijs om zeep was gebracht. Zou Berry's bedevaart daarmee verband houden?

Jean de Berry op bedevaart met stekelige ornamenten op zijn houppelande.

Brandnetelbladeren (cf. Prado) op de houppelande van Louis d'Orléans.

Louis d'Orléans in de Olijvenhof

In het Prado te Madrid bevindt zich een paneel, door dr. Pilar Silva toegeschreven aan Colart de Laon. Hij was als valet de chambre en hofschilder in dienst van Louis d'Orléans. Het indrukwekkende onderzoek en de restauratie van het paneel brachten Louis zelf aan het licht. Hij zou daarop afgebeeld zijn in opdracht van zijn ontroostbare weduwe Valentina Visconti e/o zijn zoon Charles d'Orléans.

Vermoedelijk maakte dit paneel deel uit van een huisaltaar van de familie d'Orléans, in herinnering aan Louis geschilderd na zijn geweldadige dood in 1407. De opgenaaide bedels op zijn houppelande zijn volgens dr. Pilar Silva van het Prado in Madrid brandnetelbladeren. Opnieuw zijn het stekelige florale motieven.

Louis d'Orléans letterlijk ontdekt op een paneel na zijn dood in 1407

De doorbraak in het onderzoek dat dr. Pilar Silva in het Prado-Madrid deed naar oorsprong, onderwerp, maker, duiding en datering heeft
zij te danken aan een verrassende ontdekking. Brandnetelbladeren op de houppelande vormden een match met een miniatuur in de BNF, waarop Louis d'Orléans is afgebeeld met drie zoons gekleed in groene gewaden ook opgesmukt met brandnetelbladeren.

Dankzij deze ontdekking won de hypothese aan overtuigingskracht dat op dit paneel Louis d'Orléans is afgebeeld door Colart de Laon,
valet de chambre en hofschilder, in opdracht van Valentina Visconti
e/o Charles d'Orléans. Louis heeft in zijn handen een banderol met de boetepsalm 51: miserere mei, een tekst die past bij iemand die al overleden is en smeekt om genade voor al zijn zonden.

Ook de ongewone plek nl. in de Hof van Gethsemané bij het lijden van Jezus, is eerder toegepast in combinatie met een overledene.
Louis draagt geen hoofddeksel en daardoor onthult zich de wijkende haargrens die bij talrijke andere portretten met hoofddeksel niet is opgemerkt. Fijn dat die portretten qua uiterlijke kenmerken over het algemeen wel aardig met elkaar overeen blijken te stemmen.

Kent het Getekende Van Lymborch Getijdenboek 'brandnetelbladeren'?

Als vierde in de rij van stekelige motieven zijn margeversieringen uit het Getekende Van Lymborch Getijdenboek afgebeeld. Gelet op de gegeven voorbeelden zijn wij benieuwd of er een relatie bestaat tussen Jean de Berry e/o Louis d'Orléans e/o Maria van Gelre en de stekeligheden in het Getekende Van Lymborch Getijdenboek.

Aan dit Getijdenboek heeft prof. dr Eberhard König een boekwerk gewijd, waarin hij met name Paul van Lymborch en mogelijk zijn
broers introduceert als de makers van de tekeningen. Hij vermoedt dat Jean de Berry opdrachtgever was en de beoogde bezitters het echtpaar Louis d'Orléans en zijn vrouw Valentina Visconti. Volgens

Eberhard König had Jean de Berry het Getekende Van Lymborch
Getijdenboek wellicht willen schenken aan dit echtpaar.
De moord op Louis d'Orléans in 1407 en Valentina's dood in 1408 verijdelde dit plan. Berry trok zijn opdracht halfweg de productie in en het boek raakte zoek om pas
op te duiken in de 21ste eeuw.

Jean de Berry als pelgrim / Gebr. van Lymborch in Les Petites Heures

Als oom van de rivaliserende prinsen en ook als lid van de Orde van het Stekelvarken was Jean de Berry zeer betrokken. Berry's verzoeningspoging tussen de twee neven leek te slagen, maar werd drie dagen later via de moordaanslag op Louis d'Orléans geschonden.
De stekeligheden op Berry's houppelande zijn op de

miniatuur extra zichtbaar omdat zij in goudborduursel oplichten; zij doen denken aan de kaardebol, destijds benut bij het ruwen van wollen laken. Je kon je ermee
verwonden. Dit strooimotief op Berry's overkleed positioneert hem tegenover Jan zonder Vrees. In 1410 huwde Charles d'Orléans met Berry's kleindochter.

Draagteken Orde van het Stekelvarken

Louis d'Orléans ontvangt
Christine de Pizan's
Épître d’Othéa. Louis en
zoon Charles dragen om de hals
de Orde van het Stekelvarken.
BNF, Ms. Français 606.

Marguérite d'Orléans' Getijdenboek

Stekelvarken bij de naamheilige St. Margriet in haar Getijdenboek
BNF ms. Latin 1156B

De Orde van het Stekelvarken

Klaarblijkelijk vond Louis d'Orléans het al in 1394 nodig om zijn stekels op te zetten in de richting van de hertog van Bourgogne. Welk steekhoudend argument
Louis d'Orléans gebruikte om l'Ordre du Porc Épic in te stellen bij de geboorte van zijn zoon Charles blijft ongewis, maar de betekenis is duidelijk. Charles werd de eerste grootmeester. De Orde telde 25 ridders.

Louis d'Orléans stelde deze Ridderorde in om Jan I, jonghertog van Bourgondië, te waarschuwen dat met hem niet te spotten viel. Het motto van de Orde was: cominus et eminus (= dichtbij en veraf). Het idee daarachter was dat het stekelvarken in staat is gevaar te trotseren als dit te na komt, maar die stekels kan men ook als pijlen van een afstand lanceren.

Louis d'Orléans en Jan I, jonghertog van Bourgondië, waren gezworen vijanden. Jean en zijn vader Philips de Stoute dwarsboomden Louis d'Orléans en koning Charles VI, zijn broer, ten bate van de eigen macht en rijkdom. Toen hertog Philips de Stoute in 1404 stierf,
was de kust vrij voor zijn zoon Jan zonder Vrees.

Die beraamde de moord op zijn neef Louis d'Orléans in 1407. Daarvoor schaamde hij zich niet. bekende grif deze aanslag en riep de hulp in van een professor van de Sorbonne te Parijs ter rechtvaardiging. In 1419 stierf hijzelf door moordenaarshand. Zijn zoon Philips de Goede droeg sindsdien zwarte kleding om te rouwen over de geweldadige dood van zijn vader.

Jacht op het stekelvarken bij de stad Cassem. Het boek van de wonderen van de wereldreis van Marco Polo, Eerste boek, boekverluchting uit het manuscript in de BNF (manuscrit 2810).

Egmont Breviary ca. 1440 - Morgan Library & Museum - New York

Reinald IV, hertog van Gelre is door
Arnold van Egmond opgevolgd.
Diens Gebedenboek (ca. 1440) bleef bewaard en bevindt zich in de Morgan Library & Museum te New York. In de randversieringen van dit Gebedenboek is een overweldigend aantal stekeligheden afgebeeld
afgewisseld met randversieringen waar ze helemaal ontbreken, maar ook in combinatie met elkaar.
Heel speciaal zijn randversieringen met Franse lelies gecombineerd met soortgelijke stekeligheden.
Eberhard König liet desgevraagd echter weten dat stekelige florale motieven bij boekverluchting in die periode enorm wijd verbreid zijn.
Conclusies trekken voert dus te ver.

De Gelderse hertog, Arnold van Egmond, knielend voor Sint Nicolaas, miniatuur in zijn Gebedenboek ca. 1440, dat zich bevindt in de Morgan Library & Museum te New York.

Zoals bekend, heeft hertog Philips de Goede de fenomenaal hoge losprijs van 200.000 gouden écu's bijeengebracht en aan Engeland betaald voor de vrijlating van Charles d'Orléans 28 oktober 1440.
Op 27 november trouwt Charles - geen toeval - met Marie van Kleef, nicht van Philips de Goede en bovendien de jongste zus van Katharina van Kleef, die met Arnold van Egmond was gehuwd. Gelet op dit verzoeningsgebaar kan men zich wel voorstellen dat er nadien voor stekeligheden geen plek meer was.
Philips en Charles namen elkaar op in hun Orde, resp. van het Gulden Vlies en die van het Stekelvarken en werden vrienden.Eind goed, al goed.

Kaardebol
Brandnetel
Stekelvarken

Van 1394 - 1440 duurde de vete tussen Orléans en Bourgogne. Die strijd vond niet alleen met wapens plaats maar ook met pen en penseel in de symboliek der verbeelding.