1 mei lenterit

1 Mei - Très Riches Heures - Lenterit: waar / wanneer / waarom en wie?

Kalenderbladen / familieopstellingen in het getijdenboek Très Riches Heures van Jean de Berry

In het getijdenboek de Très Riches Heures staan vier groepsportretten bij de twaalf kalenderbladen. Jean de Berry heeft er zijn familie op laten vereeuwigen. Het zijn in zekere zin geïdealiseerde voorstellingen, alsof toen alles pais en vree was. Niettemin was Frankrijk al driekwart eeuw in oorlog met Engeland en was het land intern verdeeld door een onverzoenlijke familievete tussen twee rivaliserende takken van het koninklijk huis. Jan zonder Vrees (neef van de koning), hertog van Bourgogne, liet zijn rivaal Louis d'Orléans, broer van de koning in 1407 zelfs vermoorden. Charles d'Orléans, zoon van Louis, wilde de dood van zijn vader wreken.

In de vier miniaturen in het getijdenboek van Jean de Berry blijken na onderzoek - ondanks die uitstraling - de oorlog en de familievete onuitwisbaar mee te spelen. Ze zijn vereeuwigd door de Nijmeegse topkunstenaars
Paul, Johan en Herman van Lymborch tussen 1410/11 - 1416. In dit laatste jaar stierf hun broodheer Jean de Berry, oudoom van de koning. De gebroeders zijn ook in datzelfde jaar overleden, waarschijnlijk aan de pest.
Het boek bleef onvoltooid achter maar is dankzij latere eigenaren door verschillende miniaturisten voltooid.
Wat nu volgt is recent gedeeld met een belangstellend
gehoor dat meekeek, meedacht en meegeholpen heeft.

Lenterit ~ drie jonkvrouwen op rij in het groen en de feestgangers getooid met bladerkransen

Amazones te paard, net als de ruiters getooid met groen berkenblad. Blazers van Berry zorgen voor vrolijke noten. Bonne draagt net als op het aprilblad de bloedkoralen ketting. Gebroeders Van Lymborch, Meiblad (f. 5v detail) in de Très Riches Heures. Chantilly, Musée Condé.

De onbegrepen blik van Bonne

Op 21 april 2023 is de lenterit miniatuur ruimschoots levensgroot vertoond en nauwkeurig bekeken door een aandachtig gehoor. Er is vanuit het publiek opgemerkt dat de blik van Bonne d'Armagnac niet gevestigd is op Charles d'Orléans, maar evenmin op de andere ruiter in de koningsblauwe houppelande, die zich juist heeft omgewend om haar aan te kijken. Op de levensechte reconstructie van deze miniatuur die in het kader van 600 jaar gebroeders Van Lymborch in 2016 gefotoshopt is, heeft de stand in op verzoek van de regisseur wel de ogen op de blauwe ruiter gevestigd. (zie afbeelding )

Maar die interpretatie komt dus niet overeen met de blik van Bonne d'Armagnac. Welke betekenis mag men aan haar blik toekennen? Volgens het ABC van NLP zou die blik matchen met de innerlijke dialoog, de blik naar rechtsonder is naar binnen gericht, een zedige blik?Mogelijk overdenkt deze jonkvrouwe hoe om te gaan met de situatie waarin zij verkeert. Je zal je toch door twee manspersonen belangstellend bekeken voelen!
Het is echt een moeilijk te doorgronden en te duiden blik, die de Van Lymborchs als miniatuurschilders ver boven de middelmaat van vakgenoten uit tilt.

Copy paste figuranten van "Het Woud der Verwachting", te vinden in het magazine dat in 2016 verscheen, 600 jaar na het overlijden van de gebroeders Van Lymborch.

Meiblad / lenterit "Je vous prend sans vert = Ik zal je pakken als je géén groen draagt!

Het Woud der Verwachting liet al in het eerste jaar van zijn optreden in de stad Nijmegen amazones te paard in groene kledij het parcours afleggen. Dat was in 2006. Tien jaar later, in 2016, herdacht men de dood van de gebroeders 600 jaar eerder met een magazine waarin de amazones in het groen gefotoshopt waren.
Hier refereren de gebroeders Van Lymborch aan een traditie die uit de klassieke oudheid dateert: de lenterit op de eerste dag in mei.

1 mei vormt het middelpunt in de periode van 21 maart tot 21 juni, respectievelijk de lente-equinox en de midzomerwende. Saint-Jean Bourdin stelt in zijn Analyses dat het huwelijk van Bonne d'Armagnac en Charles d'Orléans heeft plaatsgevonden in Riom en met de lenterit gepaard ging en dat die scène vereeuwigd is. Kransen en kronen van berkenbladeren zijn als een symbool voor vernieuwing, eeuwige jeugd en een bron van nieuw leven afgebeeld.

Riom met hertogelijk paleis en Sainte Chapelle cf het model in Parijs gebouwd door Jean de Berry. Hij bouwde nog een tweede in Bourges.

Drie gratiën in Botticelli's Primavera

Het drietal amazones in het groen vormt niet bij toeval een trio. Naast Bonne d'Armagnac kunnen dochters van Jean de Bourbon en Marie de Berry geportretteerd zijn: Bonne (16) en Catherine (15). De keuze voor drie kan naar de drie gratiën verwijzen, drie Griekse godinnen die charme, schoonheid, natuur, creativiteit en vruchtbaarheid symboliseren. Zo geven de gebroeders Paul, Johan en Herman van Lymborch, ons alvast een voorproefje van de Renaissance die de antieke wereld als onuitputtelijke bron van inspiratie aanboort. Circa 60 jaar later schiep de kunstschilder Sandro Botticelli zijn Primavera als Ode aan het voorjaar. Of hij het meiblad van de Van Lymborchs kende, weten we niet. Beschouw dit als een archetype of liever nog als een traditie die langs diverse lijnen de beeldhonger van meer kunstenaars bereikt en gevoed kan hebben. Dan kun je denken aan de Kelten met hun Beltane feesten of aan de Romeinen met hun Floralia feest dan wel aan de naamgeefster van de maand mei: Maia, moedergodin met een Grieks verleden. Maria zou als Meikoningin
haar plaats innemen. Zo werd meimaand Mariamaand.

Wereldwijd viert men op 1 mei de Dag van de Arbeid, als vrije dag met optochten, parades en demonstraties. Die traditie gaat terug tot in de 19de eeuw. Toen is ook
met succes gepleit voor de 8-urige werkdag: 8 uur om te werken, 8 uur uur voor jezelf en 8 uur om te slapen.

Er zou een middeleeuwse precedent voor bestaan:
Willem van Malmesbury (ca. 1090-1143) zou in zijn Gesta Regum Anglorum gemeld hebben dat Alfred de Grote in de 9de eeuw het etmaal indeelde in 8 uren voor schrijven, lezen en bidden, 8 uren aan verzorging van het lichaam en 8 uren voor het regelen van de zaken die het bestuur van zijn rijk betroffen.

De jongeman die vol verlangen staart naar de eerste van drie jonkvrouwen in het groen op het meiblad is door ettelijke auteurs geïdentificeerd als Charles d'Orléans. Vergeleken met de miniatuur waarop Christine de Pisan haar boek aan Louis d'Orléans geeft, kloppen zijn kleuren met de witte en rode pluimen die de zoons van Louis dragen en bij zijn oudste zoon Charles bovendien het zwart van diens hoed. Het goud, blauw en zilver zie je in het Orléans-wapen op het baldakijn.

Christine de Pisan biedt Louis d'Orléans haar boek aan. Meester van de Cité des Dames. British Library, Ms. Harley 4431, f. 95r (detail):

Charles d'Orléans en Bonne d'Armagnac. Zie de verlangende blik van de bruidegom die zijn bruid gadeslaat, Gebr. Van Lymborch, Meiblad (detail f. 5v) in de kalender van het getijdenboek de Très Riches Heures van Jean de Berry. Chantilly, Musée Condé.

Wit=zilver en rood=keel zouden aan het Armagnac wapen zijn ontleend.
Zie de kwartieren 1 & 4 in het wapen van Bertrand d'Armagnac, de schoonvader van Charles d'Orléans. De gouden leeuw in rood 2 & 3 is het blazoen van het graafschap Charolais. Dit is via Filips de Stoute (broer van Jean de Berry) aan het goederenbezit van de hertogen van Bourgogne toegevoegd. Niet zonder oorzaak kwamen na de dood van Filips de Stoute diens zoon Jan zonder Vrees en Bertrand d'Armagnac met elkaar in botsing. De Armagnacs en Bourguignons vochten vanaf 1410 tot in 1435 elkaar de tent uit. Tijdens deze burgeroorlog hebben de Armagnacs de kleuren rood & wit als kenteken gevoerd in de strijd. Zelfs tijdens wapenstilstanden die Jean de Berry als bruggenbouwer en vredestichter teweeg bracht, bleef dit machtsvertoon gehandhaafd. Ook bezigde men naast kleuren over en weer allerlei symbolen en deviezen.

"L'Ordre du Porc-Épic"

De Ridderorde van het Stekelvarken is in 1394 ingesteld door Louis d'Orléans bij de doop van zijn zoon Charles.
De orde telde 25 ridders met als motto "Cominus et eminus" (van dichtbij en veraf). Charles werd grootmeester.
Daarmee waarschuwde Louis zijn rivaal Jan zonder Vrees hen niet te na te komen of stekels zouden hem treffen.
In 1407 liet Jan zonder Vrees hem vermoorden. Op zijn beurt werd hij in 1419 ook al in een hinderlaag gedood.
Via twee series dia's volgt hier een kleine selectie van uiterlijk vertoon van de Armagnacs en de Bourguignons.

Orde van het Stekelvarken
Louis d'Orléans krijgt van Christine de Pisan haar boek Épître d’Othéa.
Louis en zoon Charles dragen het stekelvarken als ordeteken om de hals. BNF, Ms. Français 606.

Marguérite d'Orléans, zusje van Charles Stekelvarken bij haar naamheilige St. Margriet in haar Getijdenboek. BNF ms. Latin 1156B

Louis d'Orléans
De opgenaaide bedels op zijn houppelande zijn volgens dr Pilar Silva van het Prado in Madrid
brandnetelbladeren.
meer informatie over stekeligheden

Louis d'Orléans dreigt met roedes
Het halssieraad bestaat uit schakels van takkenbossen als embleem om neef Jan zonder Vrees te bedreigen.

Jan zonder Vrees laat houtschaven afbeelden om er de roeden van Louis d'Orléans mee af te schaven.

Jan bezoekt koning Charles VI
Zijn houppelande toont houtschaven als hij een boekpresentatie bijwoont bij koning Charles VI de France.

Draaginsigne van de Bourguignons
toont houtschaven en patroonheilige
St. Andreas met Andrieskruis

Jacquemart de Hesdin, Jean de Berry met naamheilige Johannes de Doper en Andreas, de apostel met het schuinkruis als attribuut . Brussels Hours, Ms. 11060. Brussel, KBR

Blazers van Berry

Wat opvalt in de linkerbovenhoek van het meiblad zijn de gekruiste bazuinen. Bij de gebroeders Van Lymborch heeft zoiets betekenis. Dit is geen toeval maar verwijst naar het Andreaskruis, eenvoudig omdat Jean de Berry geboren is op 30 november 1340, de dag die gewijd is aan deze eerst geroepen discipel van Jezus: de heilige Andreas, de broer van Petrus. Andreas stierf zijn kruisdood aan zo'n schuinkruis, vandaar die vorm.
Berry's naamheilige Johannes de Doper en Andreas zijn afgebeeld in de Brussels Hours (c. 1400), die in de Koninklijke Bibliotheek in België wordt bewaard. De miniatuur is door Jacquemart de Hesdin vervaardigd in tweeluikvorm met de Madonna.

Blazers van Berry bij de lenterit vormen het schuinkruis, Meiblad in de kalender van de Très Riches Heures. Chantilly, Musée Condé.

Voor Het Woud der Verwachting vormen de Blazers van Berry op het meiblad in de kalender van de Très Riches Heures het voorbeeld voor de eigen groep van bazuinblazers. Toen onze herauten Gelre en Kleef in 2009 in The Cloisters van het Metropolitan Museum in New York de loftrompet staken, oogstten zij daarmee zeker succes. Atelier-lid Geja Kranenberg deed echter toch het voorstel om in hun plaats de Blazers van Berry
zelf van kleding en bazuinen te voorzien. Want de levende geschiedenisgroep Het Woud der Verwachting is immers opgericht om vooral het werk van de gebroeders van Lymborch te verbeelden. Het atelier
stakhen in het bijbehorende middeleeuwse pak.

De mi-parti kleding is van rozerode en blauwgrijze wol. De kleuren zijn gebaseerd op de heraldieke kleuren van het wapenschild van de hertog van Berry. Het koningsblauw schild wordt verminderd tot blauwgrijs; de geschulpte zoom van het schild is rood; via vermindering roze. Net als bij originele stof zijn kleurnuances in de wollen stoffen het gevolg van opeenvolgende verfbaden. De badge op hun borst toont het blazoen van Berry want de badges die de blazers op de miniatuur dragen, tonen ook een wapenschild. We zien op de borst- en rugzijde de zogeheten orgelpijpplooien. In verband met de filmshoot op 17 maart 2023 is één van blazerspakken aldus vermaakt.

Blauwe ruiter Jean I hertog van Bourbon

In de catalogus van de expositie in 2005 in Nijmegen schonk Patricia Stirneman de nodige aandacht aan de identificatie van personages in de miniaturen van de gebroeders Van Lymborch. Zij bewees op grond van overtuigende argumenten o.a. dat de blauwe ruiter Jean I de Bourbon moest zijn, de derde echtgenoot van Berry's lievelingsdochter Marie. Zij zag in het devies op zijn betuiging en in de ornamentiek van de gouden kraag serieuze aanwijzingen. De koningsblauwe houppelande klopt met het wapen van Jean I de Bourbon. Maar via zijn witte been tegen het rode paardendek geeft hij duidelijk aan een partijganger van de Armagnacs te zijn. Die keuze is nà de moord van Jan zonder Vrees op Louis d'Orléans (1407) gemaakt.

Dat zet de datering van de lenterit bij zijn bruiloft in 1401 echter op losse schroeven. De blauwschimmel positioneert hem als leidinggevend ceremoniemeester, maar Patricia Stirneman zag hem als bruidegom en de eerste joffer in het groen als zijn bruid Marie de Berry. Het staat vast dat Jean I de Bourbon in 1401 met Marie de Berry huwde. Ruim tien jaar later dit huwelijk in beeld brengen is niet uit te sluiten, maar evenmin vanzelfsprekend, als we de vier familieopstellingen in deze kalender proberen te dateren. 1.Driekoningen januariblad 1414. 2.Verloving aprilblad 1410.
3.Lenterit/huwelijk meiblad 1411 4.Valkenjacht augustusblad 1412. Zij verwijzen naar evenementen die na 1410 hebben plaatsgevonden.
De optie huwelijksfeest van Charles d'Orléans x Bonne d'Armagnac wint hiermee aan geloofwaardigheid.

Zegel Bertrand d'Armagnac met kroon

Ruiterzegel Jean I d'Armagnac met kroon

Wie is de dame in het blauw?

De lichtblauwe robe van de dame rechts kent als strooimotief gouden kroontjes. Het zegel van Bertrand d'Armagnac kent dezelfde kroon die zijn vader Jean I d'Armagnac al op zijn zegel voerde. De dame moet Bertrand's ega zijn. De blauwe robe kan naar haar blazoen verwijzen: blauw schild met rode schulpzoom van Berry ter vermindering. Het is Bonne de Berry, de moeder van de bruid en oudste dochter van Berry. Dus opent het cortège met Berry's schoonzoon Jean de Bourbon, gehuwd met Berry's jongste dochter Marie de Berry en sluit het cortège met Berry's oudste dochter Bonne de Berry. In haar linkerhand heeft zij de witte doek die naar de factie van de Armagnacs verwijst die zijn naam dankt aan haar echtgenoot Bertrand d'Armagnac.

Man en paard

Jean I de Bourbon laat zijn paard een moeilijke sprong maken. Jacqueline Poot heeft al een uitvoerige bijdrage op onze website gepubliceerd over diverse gangen en sprongen die door de Van Lymborchs zijn geschilderd, soms bewegingen die geen specifieke titel kennen.

De blauwschimmel maakt zo'n galopsprong of - zoals Jacqueline schrijft - de terre à terre. Het schilderkunstig talent van de gebroeders Van Lymborch gaat zo ver dat ze op subtiele wijze laten zien dat de blauwschimmel geappeld is, dat wil zeggen dat de achterhand niet egaal grijs is. Het maakt duidelijk dat zij ontzettend goed waren in het observeren en in de weergave van de realiteit. Door elk paard zijn eigen kleur en positie te geven zien zij kans ze individueel te portretteren. Het witte paard heeft de benen aan de rechterzijde van de grond, die aan de linkerzijde staan nog op de grond. Met andere woorden, de schimmel is een telganger.
Mits deze beweging snel uitgevoerd wordt, is dit voor amazones ideaal. Speciaal voor dit doel fokte men in de Middeleeuwen telgangers, o.a. vermeld als bruidsschat van Marie de Bourgogne, hertogin van Kleef.

Rattenvangers van Berry

Men zal vroeger best last van ratten
gehad hebben. Stalhondjes waren voor de verdelging op stal gewild.
De hondjes die we op het meiblad zien lijken als twee druppels water op de Hollandse Smous. Dit ras is in de 19de eeuw vanuit het Rijnland als 's Heeren stalhondje ingevoerd. Dat zij meelopen met de stoet kan mogelijk
verwijzen naar de trouw die honden aan de dag leggen of het ontwaken van lentekriebels. Als symbool van aanhankelijkheid / trouw is de hond wereldwijd bekend. Mooi zoals hun speelse gedrag wordt verbeeld.

april 1410: verloving / mei 1411: lenterit / augustus 1412: valkenjacht

15 april 1410 kwam in Gien een Liga tot stand om de Franse eer te redden en tegenstanders van de kaart te vegen. Tevens is vastgelegd dat Charles d'Orléans en Bonne d'Armagnac op 15 augustus zouden trouwen; Jean de Berry zou de bruidsschat betalen.*) Toen ging Charles op pad om bondgenoten en geld te vinden voor
de strijd tegen de Bourguignons. In 1411 leek het tij te keren. In mei viert men te Riom de bruiloft. De lenterit is door de gebroeders als uniek hoogtepunt vereeuwigd.
De vreugde was van korte duur, Jan zonder Vrees stuurt zijn jongste broer Philips op oorlogspad. Een spoor van vernielingen was het gevolg, onder meer van Étampes.

*) Gien, April, 18, 1410. Contrat de mariage, Archives nat. K534.

Verloving van Bonne d'Armagnac en Charles d'Orleans. Hij draagt de grijze houppelande en een rode kous als referentie aan de Orléans-kleuren zoals in de wrong van het helmteken op zijn wapenschild. Aan het losse haar van Bonne is te zien dat zij nog maagd is. Pluimen op haar hoofdtooi in Armagnac/Charlolais kleuren.

Bij de Paix d'Auxerre, 22 augustus 2012, kreeg Philips van Bourgogne "een trouwring in de zak gestopt"; een jaar later trouwde hij met Bonne, oudste dochter uit het tweede huwelijk van Marie de Berry & Filips d'Artois.
Feit is ook dat in augustus 2012 de valkenjacht plaats vond bij Étampes, die wij kennen van het augustusblad in de Très Riches Heures. Koning Charles VI stelde zijn naamgenoot Charles d'Orléans, de oudste zoon van zijn vermoorde broer Louis, zowel valken als zijn valkenier
ter beschikking. Uit de rekening die Charles december 1412 aan de valkenier Jehan de Saint-Lubin betaalde, blijkt hoeveel valken het waren en ook dat ze voordien onder zijn leiding hadden geoefend.**) Vader Louis had zelf een befaamde valkerij maar door de kosten van de burgeroorlog had Charles alles moeten verkopen.

**) Catherine Parpoil and Thierry Vincent, La chasse au vol au fils des temps, Gien, 1994, p. 122-123, 127

Vier verschillende portretten van Charles d'Orléans ook gespiegeld om te kunnen vergelijken

Identificatie naar gelaatskenmerken mislukt, heraldische kleuren en symbolen bieden houvast

Bovenste rij tweemaal januariblad, tweemaal aprilblad. Onderste rij tweemaal meiblad, tweemaal augustusblad.
Onderling vergeleken ziet men best grote verschillen in detaillering en textuur van de schildering. Die van mei is het meest verfijnd en geloofwaardig. De andere zijn minder karakteristiek en overtuigend, die van april het minste. Misschien is de verloving als eerste miniatuur in 1410 geschilderd en dateren de andere van een paar jaar later. Ook kan de resolutie die per miniatuur anders is, de weergave van het eindresultaat beïnvloed hebben.

De conclusie luidt dat de gelijkenis onderling niet of nauwelijks vast te stellen is. Dit pleit voor de gekozen benadering om bij de identificatie uit te gaan van de gebruikte heraldische kleuren en de overige symboliek toegepast in de kleding. Daarbij lijkt twijfel uitgesloten.

Op het januariblad draagt Charles grijs, een zilveren snoer & bedels, rode sjaal en de zwarte bontmuts, kleuren ontleend aan zijn Orléans-wapen en vanwege zijn status als wees en weduwnaar Goud ontbreekt daarom met opzet. Dezelfde kleurstelling is te zien op het aprilblad, waar rood terugkomt in zijn kous (hier niet zichtbaar). Vanwege zijn verloving met Bonne d'Armagnac draagt hij wellicht een gouden sjerp. Bij de lenterit op het meiblad vervangt wit de kleur grijs en is volop goud aanwezig naast rood en zwart. In augustus draagt hij bij de valkenjacht de mi-parti grijs/groen; aan de rechter (mannelijke) kant grijs = zilveren barensteel van Orléans, aan de linker (vrouwelijke) kant groen cf. de biscione (= slang die een mens verslindt) naar het blazoen van zijn moeder Valentina Visconti, maar met gouden lovertjes, over een zwart (= rouw) gewaad.

Bonne d'Armagnac / Charles d'Orléans / Bonne de Berry / Jeanne de Boulogne en Charles d'Artois, met valkenier Saint Jean Lubin in augustus bij de valkenjacht bij Étampes, (detail). Augustusblad in de Très Riches Heures van Jean de Berry, Chantilly, Musée Condé.

1. Kroning van Jean Galeazzo Visconti tot hertog van Milaan in 1395 door Rooms-koning Wenceslaus met de groene slang links in beeld. 2. Wapenschild en helmteken met de biscione, groene gevederde slang van het geslacht Visconti. 3. Charles d’Orléans, Ridder in de Orde van het Gulden Vlies in 1440 dankzij Philips de Goede; rood-en-witte wrong in het helmteken, zilveren barensteel op het schild.