De rode ridder

Raadselachtige kruisridder in de Sint Walburgiskerk - Zutphen

Op een pilaar tussen de nieuwe entree en de balie in de Walburgiskerk zijn restanten van een strijdlustige kruisridder te vinden. Klik op de foto voor extra informatie.

Tien jaar geleden publiceerde Guus van Breugel reeds een relevante studie over dit fresco in het heraldisch dossier van het Centraal Bureau voor Genealogie.

In de Walburgiskerk te Zutphen bevindt zich een muurschildering van een ridder in volle wapenrusting.
Wie hij is en waarom hij op een pilaar is verbeeld, houdt sinds zijn ontdekking de gemoederen bezig.
In elk geval bevestigt hij, met zoveel meer unica op die historische plek, hoe belangrijk de Walburgiskerk is voor onze kennis van de Late Middeleeuwen.

Hans Busio geeft hierna een stevige voorzet voor de discussie over dit raadselachtig optreden van deze kruisridder in volle wapenrusting, die ook elders in een historische context is aangetroffen.
Gaat het dan om dezelfde persoon of staat deze model voor "de ideale kruisridder" of verbeeldt de fresco die twee gelijktijdig, de persoon zelf en zijn archetype?

In de Zutphense situatie bieden een paar opmerkelijke gebeurtenissen een fraaie kapstok voor de identificatie van deze strijdbare figuur. Hoe mooi zou het zijn, als we 100% zekerheid hadden, maar dat is niet het geval.

Redactie

De rode ridder in de Walburgiskerk in Zutphen / auteur Hans Busio

De Walburgiskerk van Zutphen bezit met de Librije en de Kaarsenkroon twee bijzondere middeleeuwse schatten. Sommige details vallen minder op, zoals de rode ridder die te paard en in vol ornaat ergens naar toe stuift. Zijn doel is niet duidelijk, maar hij ziet er vervaarlijk uit met zijn lans in de aanslag.
Een heraldisch deskundige*) heeft uitgezocht dat het waarschijnlijk handelt om een Utrechtse bisschop.

De combinatie van een wit kruis op een rode achtergrond vormt immers het wapen van het bisdom, waarvan Zutphen onderdeel uitmaakte en oorspronkelijk zelfs een leengoed was. Omstreeks 1300 waren Utrecht en het graafschap (Gelre-)Zutphen inmiddels gelijkwaardige buren.
Bisschop Gwijde van Avesnes heeft rond 1309 het Walburgis-kapittel geholpen bij een juridisch akkefietje en heeft daar waarschijnlijk dit eerbetoon aan te danken. De ridder hoeft niet zozeer de bisschop zelf voor te stellen, maar kan bijvoorbeeld ook het bisdom als entiteit symboliseren. Boven de ridder zetelt Maria met Christus op haar schoot.

Jean Pucelle (atelier), Annunciatie (detail ridder), getijdenboek Jeanne van Savoye (ca. 1320), Ms 1, Musée Jacquemart André, Paris.

Wapenboek Gelre met het wapen van de bisschop van Utrecht en zijn vazallen. f107v

Het was niet vreemd om een bisschop (of wellicht het bisdom) als ridder af te beelden.
Naast zijn geestelijke werkgebied had de bisschop van Utrecht ook wereldlijke macht, met alle territoriale aspiraties die daarbij hoorden. In algemene zin toonden geestelijke bestuurders vaak meer interesse in wereldse en zelfs militaire bezigheden. Gezien zijn levenswandel behoorde Gwijde van Avesnes zeker tot deze categorie.

Een ridder in actie kom je natuurlijk vaker tegen in middeleeuwse kunstwerken. In de miniatuur links treffen we wederom zo’n heldhaftig exemplaar aan. Bijzonder aspect: het is weer een 'rode ridder'! Marge-schilderingen hebben vaak in overdrachtelijke zin iets te maken met de hoofdscène en dat betreft in dit geval een annunciatie.

De ridder in kwestie komt het beeld 'binnenstormen' om een wild dier te verslaan, zoals de engel plotseling aan Maria verschijnt om te verkondigen dat een redder in aantocht is: haar eigen zoon.
De kleuren van de ridder hebben echter niets te maken met de Utrechtse bisschop. Het miniatuur stamt uit het getijdenboek van Jeanne van Savoye en de ridder draagt de kleuren van Savoye en symboliseert waarschijnlijk dit graafschap of de graaf.

De Zutphense combinatie van de ridder en Maria met Kind wordt nu ook duidelijker. Maria toont trots de 'Redder' van de mensheid aan het kerkpubliek. De ridder onder haar lijkt ook hard op weg om ergens de 'redder' te gaan spelen.
De schildering was dus niet zomaar een eerbetoon: de Utrechtse bisschop werd rechtstreeks in verband gebracht met Christus de Verlosser. Stevige propaganda!
De locatie van de muurschildering roept wel een vraag op.

Voor het westportaal van de Walburgiskerk op het Gravenhof stond namelijk de Zutphense palts. Deze aula was ooit de machtsbasis van de graven van Gelre-Zutphen.
De rode ridder lijkt zijn ‘buurman’ met veel machtsvertoon uit te dagen. Of de graaf hier van ondersteboven was, is de vraag. Hij kwam niet meer zo vaak in Zutphen en had inmiddels elders in de stad een onderkomen. De ridder draagt weliswaar een lans, maar deelt hooguit een speldenprik uit.

Afb. links: Wapenboek Gelre, Het wapen van de graaf van Savoyen (1333), rood met zilveren kruis, schilddekking: op de helm een leeuwenkop en een vlucht, alles van goud, een rode capeline bezaaid met zilveren kruisjes. f96

*) Klik voor de heraldische duiding op de reconstructie van Guus van Breugel rechts.

De rode ridder geretoucheerd door Guus van Breugel oogt strijdbaar.

Wij kennen drie rode ridders, wie zijn het en wat maakt hen identiek?

Kruisridder achtervolgt islamitische boogschutters (ca. 1300), Muurschildering Parochiekerk St. Cyriacus, Niedermendig, Rijnland-Palts, Duitsland

Jean Pucelle (atelier), Annunciatie (detail ridder), miniatuur getijdenboek Jeanne van Savoye (ca. 1320), Ms 1, Musée Jacquemart André, Paris.

Drie ridders op een rij

Uit drie verschillende bronnen passeren drie ridders de revue in praktisch dezelfde wapenrusting inclusief de heraldische attributen, symbolen en kleurstelling. Ook de datering komt nagenoeg overeen.

1. De oudste op rij is de muurschildering (fresco?) uit de parochiekerk St. Cyriacus te Niedermendig / Rijnland-Palts, Duitsland: circa 1300 of ouder.

2. Iets jonger dateert men de muurschildering (fresco?) op de pilaar in de Walburgiskerk in Zutphen: circa 1310, met Gwijde van Avesnes, bisschop van Utrecht als strijdvaardige bisschop.

3. Het getijdenboek van Jeanne de Savoye is volgens diverse auteurs die via internet raadpleegbaar zijn, te dateren uit circa 1320.

De ridder in het getijdenboek van Savoye is, net als de bisschop van Utrecht, via de symboliek en de kleurstelling van zijn wapenrok onmiskenbaar. Jeanne, de eerste bezitter van het getijdenboek stamt uit het geslacht Savoye. Bij gebrek aan een betrouwbare bron wordt haar geboortejaar gesteld op 1310. Zij huwde pas in 1330 met de hertog van Bretagne, waarbij het genoemde geboortejaar eerder te vroeg dan te laat lijkt ingeschat. We mogen er derhalve gerust van uitgaan dat haar kruisridder inderdaad de jongste in de rij is.
De kruisridder uit de Cyriakus-kerk te Mendig Rijnland-Pfalz achtervolgt moslim-boogschutters. Maar na 1300 zijn de kruistochten van de baan. Jeruzalem en het Heilig Land zijn na 200 jaar strijd opgegeven. Kruisridders zochten
hun heil vooral in Europa. Nu zien we een roofdier de plek innemen van de tegenstander, als symbool.

We kennen Gwijde van Avesnes als graaf van Henegouwen en Holland, die als bisschop van Utrecht in 1306 aan Amsterdam
stadsrechten verleende. Niettemin staat hij met Henegouws/Hollands gekwartierd wapen als graaf aan boord van een hulk (vrachtschip) afgebeeld op het stadszegel van Amsterdam inclusief Keeshond.
De fabelachtige legende over het ontstaan van Amsterdam gaat nog verder terug. Het wapen van het bisdom Utrecht dat al sinds 1276 in gebruik is, werd op 2 februari 1996 door de Hoge Raad van Adel officieel verleend. De aanvraag is gedaan na het Willibrordjaar 1995
toen de wijding van Willibrord als aartsbisschop der Friezen in 695 is herdacht. Gwijde van Avesnes, bisschop 1301-1317, zegelde met dit wapen. De kleuren rood schild/ zilveren kruis zijn vanaf eind 14de eeuw bekend via wapenboeken als Gelre, Bellenville, Bergshammer.

Zegel van bisschop Gwijde aan zijn overeenkomst met de Stad Utrecht in 1305. Tekening uit 1698 door Diederic van Attevelt. Het Utrechts Archief, Hss nr. 355, vroeger bezit van het Kapittel. Afb. uit: Bram van den Hoven van Genderen, Een bisschop uit het zuiden tussen Utrecht en Holland, p.78. In: 1299. één graaf, drie graafschappen: de vereniging van Holland Zeeland en Henegouwen, Hilversum 2000.

Bisschop Gwijde van Avesnes is behalve in Zutphen treffend in beeld in de Domkerk te Utrecht

Muurschildering met een draak in de nis boven de graftombe van Gwijde van Avesnes in de Domkerk

De enig overgebleven graftombe in de Domkerk te Utrecht is die van Gwijde van Avesnes. KLIK op de foto voor een spectaculair college over dit grafmonument. Foto: Michele Ahin - Own work, CC BY-SA 3.0 nl, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=11637943