Laat-middeleeuws Psalter naar KB Den Haag / Ed van der Vlist
De onbekende bezitter liet zijn wapenschild afbeelden op folio 1
Psalter-Van Meurs, Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 1900 A 313, fol.1r
|
Vooraf, wat men ongetwijfeld wel weet:
In middeleeuwse boeken staat meestal niet expliciet vermeld waar, wanneer en door wie zij zijn geschreven. Dat is in het recent verworven psalter helaas niet anders.We moeten het dus doen met uiterlijke kenmerken: dateren en localiseren op grond van schrift en decoratie e.d., bijvoorbeeld door kenmerken ervan te vergelijken met die in wél gedateerde en/of gelocaliseerde boeken. publicatie I
De eerste keer dat het handschrift opduikt, althans binnen het blikveld van mensen die zich in Nederland bezighouden met middeleeuwse boeken, is in 1996. In dat jaar werd het aangeboden in een catalogus van een handelaar. Deze handelaar, Dorine Proske-van Heerdt, schrijft de decoratie van het boek toe aan “Guelders, c. 1420-1430.” Die toeschrijving is geschied op kunsthistorische gronden: de decoratie in het boek ziet eruit alsof het daar en toen is gemaakt. |
Het hertogdom Gelre. Geschiedenis, kunst en cultuur tussen Maas, Rijn en IJssel - publicatie II
|
Een paar jaar later, in 2003, gaf Rob Dückers ons psalter een bescheiden rolletje in zijn hoofdstuk ‘Boeken voor privé-devotie in het hertogdom Gelre in de vijftiende eeuw’, in het boek Het hertogdom Gelre. Geschiedenis, kunst en cultuur tussen Maas, Rijn en IJssel. Het handschrift bevond zich inmiddels in een privé-collectie in Duitsland.
Dückers vermeldt in zijn bijdrage dat volgens informatie die Proske-van Heerdt hem schriftelijk heeft geleverd de herkomst ervan gezocht moet worden “in Gelre en meer specifiek in het Overkwartier”, en wel “gezien het veelvuldig voorkomen van met name Keulse heiligen in de litanie”. Hoewel Dückers erkent dat hij het psalter niet zelf heeft gezien, is hij “in eerste instantie geneigd dit handschrift elders in het hertogdom te lokaliseren” en dat wellicht zelfs Utrecht als plaats van ontstaan in aanmerking kan komen. Hiervoor zijn opnieuw kunsthistorische argumenten; er waren bovendien veel connecties tussen Utrecht en Gelre. “Maar zelfs indien vast zou komen te staan dat het handschrift buiten het Overkwartier is vervaardigd, sluit dat niet uit dat het van meet af aan voor een opdrachtgever aldaar bestemd kan zijn geweest.” |
Psalter-Van Meurs, Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 1900 A313, f.31r
|
De gebroeders van Limburg. Nijmeegse meesters aan het Franse hof 1400-1416 - publicatie III
|
Nog eens twee jaar later was het handschrift te zien in de tentoonstelling over de gebroeders Van Limburg in het Valkhof. Dückers kreeg toen kans zich uitvoeriger over het psalter te buigen. In zijn bijdrage aan de tentoonstellingscatalogus De gebroeders van Limburg. Nijmeegse meesters aan het Franse hof 1400-1416 plaatst Rob Dückers het boek in “Gelre, circa 1420-1425.” |
Op basis van stilistische en hagiografische gegevensaccepteert hij de localisering in het hertogdom Gelre. Ik wijs nog wel even op wat hij aan het eind ervan schrijft, namelijk “dat dit psalter bedoeld was voor liturgisch gebruik in de streek tussen Utrecht en Keulen.” Dückers noemt ook het wapenschild van de opdrachtgever of vroege eigenaar op fol. 1r van het boek. Hij heeft het niet kunnen identificeren. |
Psalter-Van Meurs, Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 1900 A313, f.50v
|
Psalter-Van Meurs, Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 1900 A313, f.88r
|
Psalter-Van Meurs, Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 1900 A313, f.111v
|
Psalter-Van Meurs, Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 1900 A313, f.155r
|
|
Diederik van Meurs, aartsbisschop van Keulen (1414 - 1463) eerste bezitter?
Dat wapen intrigeerde mij. Het staat in de rechter bovenhoek van het eerste blad, en het ziet eruit alsof het niet tot de oorspronkelijke decoratie behoort: het is daaroverheen geschilderd. Maar het is wel heel oud! Van wie kan dat wapen zijn geweest? 
Aartsbisschop Diederik van Meurs, Hermann von Bruyhoyfen, Heroldsbuch des Jülichschen St. Hubertusordens.
Biblioteka Jagiellońska, Berol. Ms. Germ. Qu. 1479 Heroldsbuch Krakow, Bibl. Jagiellionska, mgq 1479, p.213
|
Gekwartierd wapen van bezitter: 1 + 4 Schild zilver, zwart kruis: bisdom Keulen; 2 + 3 Schild goud met zwarte balk: geslachtswapen Meurs.
Dat is een makkelijke vraag, maar je moet wel weten aan wie je die moet stellen. Heraldicus Guus van Breugel herkende het in een oogopslag: dat is het wapenschild van Diederik van Meurs, (aarts)bisschop van Keulen. En dat past precies!
Diederik van Meurs of Moers was aartsbisschop van Keulen van 1414 tot 1463. Hij moet het boek in zijn bezit hebben gehad; misschien is het zelfs voor hem gemaakt. Met genoegen voltooide ik de beschrijving van de nieuwe aanwinst. Voortaan is het Psalter-Van Meurs herkenbaar aan de signatuur 1900 A 313, in de online publiekscatalogus van de KB. U bent welkom om het in Den Haag in te zien. |
|
NASCHRIFT REDACTIE
Dit vroeg 15de-eeuws psalter uit het gebied van Maas&Nederrijn inclusief hertogdom Gelre is mede van belang voor Gelre zelf. Ed van der Vlist, conservator middeleeuwse manuscripten van de Koninklijke Bibliotheek, ziet dit terecht als een mooie aanwinst. De stamboom van het geslacht Van Meurs kent vele telgen, die in Gelre hun domicilie hadden. Zo was de Bannerheerlijkheid Baer in het Kwartier Zutphen in het bezit van de naaste verwanten van bisschop Diederik van Meurs. Willem van Egmond was gehuwd met Walburga van Meurs, Vrouwe van Baer en Lathum. Hij was de broer van de Gelderse hertog Arnold van Egmond. Hij stond aan zijn kant in diens conflict met zoon Adolf. Willem verbleef meestal in Gelre, waarvan hij tijdelijk stadhouder werd. De Keulse aartsbisschop Diederik was een oom van Walburga van Meurs, Diens oudste broer graaf Frederik IV was haar vader. Hij is als Vliesridder rechts afgebeeld. Nog twee jongere broers waren bisschop, Hendrik van Munster en Walraven van Utrecht (wel verkozen / niet erkend) en later van Munster. Willem van Egmond en Walburga van Meurs lieten een kazuifel borduren met de Madonna inclusief hun wapens voor de pastoor van Driel. Later kwam dit kazuifel in bezit van de Donatuskerk te Altforst terecht. Thans berust dit kazuifel in het Museum voor Religieuze Kunst te Uden. Kunstmin was hen niet vreemd. |
Frederik IV van Moers in het Wapenboek van de Orde van het Gulden Vlies met gekwartierd wapen Saarwerden/Meurs (Paris, BNF Arsenal 4790, fol. 143)
|