Brigandine

Brigandine, een opmerkelijke ontwikkeling bij de wapenrustingen

Drakendoder St Joris in brons uit de tijd van Keizer Karel IV in Praag

Drakendoder St.Joris bevecht te paard de draak. Hij draagt de voorloper van de brigandine, een 'coat of plates'. Bronzen sculptuur, 1373, in Praag.

Spectaculaire wapenrusting

Meer dan levensgroot rijst Joris de koene drakendoder bij het kasteel
Hradčany in Praag / Bohemen / in Tsjechie boven zijn omgeving uit. Héél bijzonder is de coat-of-plates bestaand uit elkaar dakpansgewijs overlappende metalen platen die aan stof of leer zijn vastgeklonken welke hij daaroverheen draagt. Klinknagels vormen het klip en klaar bewijs van dit unieke pantser tegen dit ondier. Typerend voor de coat-of-plates is de sluiting aan de rugzijde; die zit bij de

Allemaal brigandines in Bib. Ste. Genevieve MS.777 Decades, Folio 273r, 1370, Frankrijk

brigandine aan de vóórzijde! De coat-of-plates kent één hele borstplaat, waar de brigandine metalen strippen telt.

Zwaardere bogen

Om zich te beschermen tegen de toenemende kracht van de inslag van de pijlen van de boogschutters ging men in de 14de eeuw armen en benen voorzien van metalen beplating. Naarmate de doorslag van projectielen op het slagveld toenam, voldeed het kettinghemd niet meer en moest men de torso eveneens weerbaarder maken. Miniaturen uit de tweede helft van de 14de eeuw bewijzen dat sinds- dien de brigandine in Noordwest-Europa in zwang kwam, wellicht in navolging van Oost-Europa.

BNF Francais 2608 Les grandes Chroniques de France, f.81v. 1390-1405

Technisch hoogstandje
.
De weerbaarheid maximaliseren leverde een uitgekiend technisch hoogstandje op. De brigandine is opgebouwd uit zeker drie lagen.
Die gelaagdheid bood weerstand tegen inslaande projectielen, zelfs in de 15de eeuw, toen het buskruit de ontwikkeling en toepassing van haakbussen mogelijk maakte.
De eerste laag werd doorboord, de tweede remde de inslag af en de derde (metalen) laag kon het projectiel afketsen. In de praktijk klonk men elkaar overlappende metalen platen met klinknagels vast aan de twee opeenvolgende lagen aan de buitenkant. Daar zijn de koppen van de klinknagels aan de buitenzijde van de bekleding van stof of leer herkenbaar. Onder de taille zitten de strippen tegen-gesteld georiënteerd aan de stof gehecht voor bewegingsvrijheid. Gezien dit pantsersysteem blijken de Middeleeuwen geen periode van stilstand, maar een tijd volop in ontwikkeling en beweging.

Als een harnas te duur is

Van maliënkolder tot harnas is een grote stap, materieel en financieel. Kan de brigandine als verbindende schakel een rol gespeeld hebben?
We zien het aantal manschappen dat brigandines gaat dragen in de loop van de 15de eeuw toenemen.
Waren de brigandines in de 14de eeuw voorbehouden aan de hogere rangen, in de 15e eeuw zien we in de miniaturen ook boogschutters etc. in brigandines in actie komen. Wel logisch dat ze niet te duur werden aangekleed en toch heel wendbaar bleven. Juist in de 15de eeuw zien we dat brigandines van hoog tot laag gedragen werden.

UBK 2° Ms. theol. 4 Weltchronik, f.128v. 1385, Universiteitsbibl. Kassel, Beieren

Slag bij Ravenstein / Niftrik 1388 waar Willem I van Gelre via een verrassingsaanval het machtige Brabantse leger versloeg. De Brabanders rechts vechten in brigandines, maar het Gelderse leger in harnassen, toeval of opzet? Kronieken van Jehan Froissart, 15de eeuw, BnF, Ms. fr. 2645, f.326r.

Italiaanse brigandine fragment binnenkant (1470), Leeds, War Gallery, Object nr.III.1664

Rivierkreeftjes, Tacuinem Sanitatis (1390-1400) Biblioteca Casanatense ms. 4182, f.83v.

Natuur de leermeesteres van de krijgskunde?

Reconstructie uit originele fragmenten MMA

Rechterhelft borstpartij brigandine MMA

Er is beweerd dat vechten met een draak bemoeilijkt werd door het keiharde pantser op zijn huid. Het ondier liet zich alleen doden via het oog, de mond en weke delen. Een sublieme ridder die dat kon!
Kan ons afweersysteem gebaseerd zijn op natuurlijke voorbeelden?
Dergelijke dieren met een pantser als huid zoals het gordeldier en de krokodil waren in Europa beslist niet voorhanden. Voorbeelden bij Giovanni de' Grassi (1350-1398), een pionier bij de verbeelding van de natuur, ontbreken. Observaties van o.a.Herodotus en Plinius in de Oudheid vonden echter via Spanje hun weg naar geleerden in Europa.

Italiaan bij het Gebr. van Lymborch Festval, Nijmegen 2008, foto © Stef Verstraaten

Ook bij de insecten wemelt het van voorbeelden. Die beschikken
over een relatief harde buitenkant van bewegende delen, o.a. kevers,
pissebedden en als één van de grootste geleedpotigen de kreeft. Christianne Muusers ontdekte een recept uit 1381 voor de bereiding van kreeft. Dat de kreeft over een vrij hard pantser beschikt zal toch
niemand ontgaan zijn, die met de vangst of bereiding was belast.

Militair in brigandine (r), Ursulaschrijn 1489, Hans Memling, St. Janshopitaal, Brugge

Brigandine tweede helft 15de eeuw

Kan ons afweersysteem gebaseerd zijn op natuurlijke voorbeelden?

Mogelijk, maar hiervoor hebben we helaas geen bewijzen. De best onderbouwde theorie baseert zich op de evolutie van het harnas zelf.Men begon zich te beschermen met platen in plaats van alleen textiel, balein, bot/been en maliën.

.
Men ging steeds meer platen over
een steeds groter gedeelte van het lichaam dragen. Uit ervaring wist men dat kleine strippen flexibiler waren, bewegingsvrijheid gaven.
Een brigandine uit restmateriaal maken werd simpelweg mogelijk.

Voor zover bekend is het eerste harnas geheel uit staalplaten van Don Alvéro de Cabrera († 1299). Zijn evenbeeld in harnas ligt in het
klooster St.Maria dei Belpuig de
las Alvenas, Bellaquer, Spanje en dateert uit ±1300/1314.

Salomé krijgt het hoofd van Johannes de Doper. Manschap in brigandine. Hans Memling (1479), St.-Janshospitaal, Brugge

Milanese brigandine, Corazzina, Bayerisches Nationalmuseum, Munich 1380-1410 ref_arm_3698_013

St. Michaël (in brigandine met voorsluiting) doodt een draak, 1405. Populair onderwerp tijdens de Reconquista.
Spaans schilder (Valencia) actief in Italie begin 15de eeuw. Coll. Metropolitan Museum of Art, NY

Tekst: Jacobus Trijsburg 2020-03-29. Dankzij adviezen van Peter Kalkman, dr. G.R.L. Schokking en Bas Wensink.