Januariblad - Les Très Riches Heures - omvangrijkste getijdenboek
Januariblad uit de kalender in Les Très Riches Heures, Musée de Condé. Links de lege nap en de nap die gevuld wordt plus de schenkkan.
Januariblad - kalenderserie opent met de prestigieuze Nieuwjaarsvisite van Jean duc de Berry
|
Jean de Berry ontvangt gasten. Intussen luistert hij aan het hoofd van de tafel naar een kerkvorst, wellicht de aartsbisschop van Bourges. Die houdt een betoog en ontbloot zijn tanden wat toen ongepast was, meer iets voor de hofnar. Guillaume de Boisratier was naast aartsbisschop ook kanselier van de hertog. Dat leverde hem jaarlijks 8 gouden francs en 1000 pond toelage op plus 225 pond kleedgeld. Verder kregen bepaalde relaties met Nieuwjaar geschenken, een gebruik dat al in de Romeinse tijd bestond. Sint Nicolaas en de Kerstman hebben in onze tijd deze traditie royaal overtroefd. Hierna somt André Stufkens de nieuwjaarscadeaus op die Jean de Berry aan Paul van Lymborch en zijn broers gaf: |
|
Nieuwjaarsgeschenken
Over de personages van het januariblad en meer bepaald de drie broers Van Lymborch: het feit dat inmiddels vele auteurs aannemen dat de broers te zien zijn op het januariblad van de Très Riches Heures is gebaseerd op: 1- nauwkeurige kennis van de hovelingen, namen en functies, aan het hof van Berry; 2- nauwkeurig overzicht van gebeurtenissen uit het leven van Jan van Berry; 3- meer dan een dozijn documenten met beschrijvingen van betalingen en het uitwisselen van geschenken over en weer tussen de broers en de hertog, o.a.: - 1 januari 1408: Jan van Berry geeft Paul van Lymborch een gouden ring met een smaragd in de vorm van een beer; |
- 1 februari 1412:
Jan van Berry geeft Paul van Lymborch gouden ring die de hertog een decennium eerder had aangeschaft; - 1 januari 1413: Jan van Berry geeft Paul van Lymborch wederom een gouden ring, die hij eerder van de graaf van Nevers had ontvangen; - Nieuwjaarsdag 1414 of 1415: Jan van Berry geeft diamanten aan alle drie de broers; in augustus een robijn als onderpand van lening van broers aan de hertog. - 1 januari 1415: Paul van Lymborch schenkt Jan van Berry een klein zoutvat van goud met edelstenen; 4- alle drie de broers zijn valet de chambre (destijds in Oud-Frans varlet de chambre). Aanvankelijk alleen Paul, in 1415 zijn Johan en Herman eveneens tot kamerheer benoemd. |
Het kan niet anders of het uitwisselen van geschenken geschiedt tijdens ceremonies, zoals afgebeeld op het januariblad.
We weten uit de bronnen derhalve welke hovelingen aanwezig zouden kunnen zijn geweest, om welke geschenken en welke mogelijke data in de maand januari, maar we weten niet hoe de broers er uitzien. Dat is de enige ongewisse factor. En daar begint het interpreteren. Dat de broers tot de meeste intieme, meest gewaardeerde hovelingen behoorden waar de hertog ook nog eens financieel afhankelijk van was, maakt hun aanwezigheid meer dan aannemelijk. De P op de houppelande zou wat mij betreft een verwijzing zijn naar 'Pol' en men mag aannemen dat zijn oudere en jongere broer hem omringen. Tekst: André Stufkens |
|
Gebroeders van Lymborch ook in beeld?
In de zaal staat pal vóór het wandtapijt in het midden degene die wij voor Paul van Lymborch aanzien. Zijn houppelande toont op zijn opstaande boord de letter P in veelvoud in goudborduursel, die hem wis en waarachtig niet anoniem maakt. Het effect van leegte om hem heen en het zwarte paard linksachter plus de persoon in zwart rechtsvoor maken hem prominent zichtbaar. Zo wordt hij ingekaderd en uitgelicht. Op zijn hoofd draagt hij een eenvoudige grijswollen zakmuts. In de archieven van Jean de Berry wordt Paul van Lymborch meer dan eens genoemd in tegenstelling tot zijn broers Johan en Herman. Zoals hij hier geportretteerd is, valt op dat zijn ogen zijn geloken - dit in tegenstelling tot de meeste omringende personages - uitgezonderd een drietal om hem heen. Welbeschouwd kan hier een uitgekiende opstelling en rangschikking aan ten grondslag liggen. |
Van dit drietal blijken de ogen eveneens onzichtbaar: de jongeman pal voor Paul met de zwarte open muts.
Zijn ogen gaan schuil achter de blauwe kaproen van de oogverblindende knaap in roze met een witgroene gekanteelde kraag, opgesmukt met vergulde lovertjes. Als tweede de jongeman in een blauw gewaad naast Paul, wiens gelaat geraffineerd verstopt is achter de rode hanekam van de man in de exclusieve groene houppelande. Links de enige vrouw in dit tafereel, die wij voor Paul's echtgenote houden: Gilette de Mercier, het hoofd gehuld in de blauwe doek, die niks ziet door een grijze hoed. Overeenkomstig hun status voor hen geen hoofdrol maar een bijrol. Zij zijn figuranten en geen prominenten. Zij zijn er bij vanwege Paul, maar uitsluitend als bladvulling. Klopt deze hypothese dan zal de man in het zwart zijn oudste broer Herman zijn en de man in het blauw zijn jongste broer Johan. Hoe rijker de kleding hoe kleiner kans op een Lymborcher. Tekst: Jacobus Trijsburg |
Een gobelin met wapengekletter verstoort het vredige feestmaal van hertog Jean de Berry
|
De drie ruiters die te paard uit de poort links komen aanrijden, dragen (vlnr) de great bascinet, bascinet en
kettle helmet. De eerste ruiter heeft een great bascinet omdat er een bevor aan zijn helm zit in plaats van een aventail zoals alle anderen. De meeste bewaarde stukken met de ronde visor zijn van Franse makelij en kunnen praktisch alleen in Franse musea & bronnen worden gevonden. Als er een link te leggen is, zijn er oorspronkelijke voorbeelden uit Bourgondië. De great bascinet is een zeldzaam vroeg voorbeeld van een type helm dat ca. 1450 zeer prominent aanwezig is. Archeologisch is het bestaan aangetoond zo vroeg als bij de Slag van Azincourt (1415). De great bascinet is qua term bedacht voor het classificeren van dit type bascinet met een bevor. Bron; Ewart Oakeshott, European weapons and armour (1980). Tekst: Bas Wensink (bekort vanwege de redactie) |
Links lijkt de kopgroep van de cavalerie op te doemen terwijl het voetvolk: twee groepen infanterie bestaand uit piekeniers of lanciers elkaar met paalwapens, zoals lansen en dergelijke te lijf gaan. Daar vallen vooral de twee helmen op die van een plumeau - een vederbos - zijn voorzien. Die kom je ook tegen in het Getekende Getijdenboek bij Sint Joris in gevecht met de draak. De veelkleurige banieren, wimpels en wapenrokken suggereren bij de strijdende partijen deelnemende ridders van divers pluimage. Engeland voert oorlog met Frankrijk en claimt het recht op de Franse troon sinds 1337. In 1413 is Henry V koning van Engeland geworden. Jean de Berry poogt hem te bewegen tot een huwelijk met de jongste dochter van Charles VI en Isabeau hopend op vrede. De aartsbisschop leidt de missie en rapporteert aan Jean de Berry zijn resultaat.
Tekst: Jacobus Trijsburg |
|
In welk gebouw en in welke zaal is dit feest?
In 1411 werd Berry's residentie in Parijs, Hôtel de Nesles waar hij in die jaren gewoonlijk verbleef, geplunderd. Château de Bicêtre, zijn andere verblijf in Parijs, werd in brand gestoken.
Het juniblad is een uitzicht vanuit het Hôtel de Nesles. Millard Meiss constateert dat het augustusblad en het januariblad op hetzelfde blad perkament zijn geschilderd en in laatste instantie. Dan hebben we het dus over 1415 - begin 1416. Deze scene op 1 januari zou dan ook tevens kunnen laten zien dat de hertog weer met alle egards in Parijs is teruggekeerd. Een auteur heeft opgemerkt dat de interpretatie dat het gaat om een nieuwjaarsreceptie inclusief het uitdelen van cadeaus niet kan kloppen, omdat er zijn geen cadeaus te zien zijn. |
Ook dat is lastig vast te stellen, want een deel van de tafel is verhuld en er staan genoeg vazen en bekers van edelmetaal op de tafel links, waarvan niet vast te stellen is of die bedoeld zijn voor gebruik of als geschenken.
Patricia Stirnemann merkt op dat het getijdenboek mogelijk zijn verlangen naar de andere locaties uitdrukt, juist omdat hij steeds in Parijs verkeerde. Dan zouden we niet in Parijs, maar daarentegen daarbuiten naar de locatie moeten zoeken. De ontvangsthal van zijn hertogelijk paleis in Bourges zou dan afgebeeld kunnen zijn, waar hij in 1385 speciaal een tapijt had laten vervaardigen. Zover ik kan nagaan is er derhalve niets met zekerheid over te zeggen. Tekst: André Stufkens |
Het beertje en de gewonde zwaan op het vergulde schip met tafelgerei
Het embleem van Jean de Berry van de beer, hier met zijn wapenstandaard.
|
Het tweede embleem dat Jean de Berry vaak toepaste is "Le cygne navré" ook wel "Le cygne blessé" genoemd: de gewonde zwaan.
|
De tafel is gedekt met beeldschoon damast in diamantbinding uit Perugia. Het meest in het oog springend zijn de hondjes die niets tekort komen. Daarnaast het vergulde schip - embleem van Parijs - een prestigieus tafelstuk dat op voor- en achtersteven versierd is met zijn favoriete emblemen, het beertje dat naar Berry verwijst, de gewonde zwaan die naar zijn geliefde verwijst. Dezelfde emblemen zijn op de schoorsteen en het fries erboven afgebeeld. Midden op de schoorsteen is het Valois-wapen afgebeeld met de roodgeschulpte rand van Berry ter vermindering.
Mini-hondjes van Jean de Berry paraderen over de feestelijke tafel
|
Temidden van de uitgestalde spijzen paraderen de kleinst denkbare hondjes van Berry over tafel, gedekt met wit damast. Berry had honderden honden en dito hondenmeesters. De zorg voor deze kleintjes was in handen van de abdis De Villiers. Paul Durrieu meent hun namen te kennen: Lion en Prince. Ze zijn wellicht een geschenk van keizer Sigismund. Voor de herkomst van dit type hond kunnen we daarom het best op zoek gaan in het Duitse keizerrijk.
|
Ze zijn vaker ontdekt in getijdenboeken van Jean de Berry en lijken volgens Paul Durrieu op een Malteser leeuwtje, het keeshondje uit Pommeren of de Duitse Spitz. Zijn vrouw Jeanne de Boulogne gaf hem met nieuwjaar 1413 een replica in de vorm van een email zoutvat. De hertog van Bourbon gaf hem eerder met nieuwjaar 1408, een parfumbrander van verguld zilver bestaand uit een voetstukje van groen email met een zilveren hondje bij een boom, ook van groen email.
|
Symbool voor de maand januari groeide uit tot een compleet schilderij
Januari is vernoemd naar de god Janus
Kalenders in de middeleeuwen gebruiken vaak de Januskop als embleem voor de maand januari. Via de Très Riches Heures was het de Gebr. van Lymborch mogelijk om hun eigen draai aan die traditie te geven. Vóór het haardscherm in de vorm van een zonneschijf zit hertog Jean de Berry bijna als de beeldenaar op een munt, in aansluiting op een eeuwenoude traditie om vorsten en profil af te beelden vooral op goudstukken. Terwijl rechts van hem de jongeman staat die in de kalender twee maal terugkomt: Charles d'Orléans. Op het aprilblad als verloofde van Bonne d'Armagnac, Berry's kleindochter en op het augustusblad van de valkenjacht als echtgenoot samen met Bonne te paard. 
Boven: Bonne d'Armagnac / Charles d'Orléans / Bonne de Berry op valkenjacht (detail) op het augustusblad uit de kalenderserie van Les Très Riches Heures du duc de Berry.
Rechts: Verloving (detail) op het aprilblad uit de kalenderserie van het Getijdenboek Les Très Riches Heures du duc de Berry, Musée de Condé, Chantilly
|
Miniatuur (detail) op het januariblad in de kalenderserie van Les Très Riches Heures van Jean de Berry. De Gebr.van Lymborch beelden de hertog (l.) af en Charles d'Oléans (r.).
Hier imiteert hij met zijn profiel naar links Berry. Zijn grijze houppelande verwijst qua kleur naar de zilveren barensteel in zijn wapen. Ook in de verlovingscène op het aprilblad draagt hij grijs. De mi-parti grijs/groen
op het augustusblad betreft rechts/mannelijk in grijs de zilveren barensteel van Orléans en links/vrouwelijk de groene biscione (= kronkelende slang die een mens verslindt) blazoen van zijn moeder Valentina Visconti. Tekst: Jacobus Trijsburg 
|
|
Januari opnieuw verbeeld als jongeman en grijsaard, de eerste met volle nap, de tweede met lege nap, tevens de schenkkan, uit: Les Belles Heures, Metropolitan Museum, New York
|
Wapen van Visconti
|