Gebreid of niet gebreid 7

Gebreid of niet gebreid, dat is de kwestie - DEEL 7 / Rianet Knevel

VAN DE REDACTIE

Al vóór Rianet Knevel en Jacobus Trijsburg aan het Jaarboek Kostuum 2019 een bijdrage leverden over de reconstructie van Maria van Gelres houppelande rees de vraag of zij anno 1405/15 gebreide of genaaide kousen droeg.
Die kwestie bleef vooralsnog onopgelost maar is daarna als ultieme uitdaging door Rianet Knevel nader onderzocht. De afgelopen zes maanden stond op deze website iedere maand een artikel in de serie Gebreid of niet gebreid, dat is de kwestie. Nu de ontkoping via deel 7 verschijnt, valt niet te ontkomen aan de bekentenis dat tot op het laatst onzeker bleef of er een klip-en-klaar bewijs te achterhalen zou zijn. Blind toeval is er de oorzaak van dat praktisch één weekend vóór de afronding van deze reeks artikelen een contemporaine bron tevoorschijn kwam, die haar vermoedens op de meest essentiële punten lijkt te bevestigen.
Hoe vind je zo'n bron, welke vragen stel je dan? Rianet stelde vast dat zowel genaaide als gebreide kousen bij vrouwen in de regel van kousenbanden voorzien moesten worden.
Hoe die eruit zagen, wie ze maakten, wat ze kostten, of ze door het Hof van Orléans zijn aangeschaft toen Maria er als ere-hofdame vertoefde? Dat waren de vragen waarop zij antwoorden zocht en ook gevonden heeft.
Met als bijvangst ruimschoots aanwijzingen dat zij gebreide kousen had kunnen dragen.

Direct na de ontdekking van de authentieke archiefbronnen is bij het atelier van Het Woud der Verwachting het breien van zijden kousen begonnen. In week 12 / 2021 kwam de eerste kous klaar. Foto © Het Woud der Verwachting, Lochem, 2021-03-27

Kousenbanden vormden de sleutel tot een bron die tot nu toe voor zover wij weten niet eerder is geraadpleegd en meer onthullende informatie bevat, waar ettelijke onderzoekers naar de periode en het milieu waarin onze gebroeders Van Lymborch furore maakten, wellicht versteld van zullen staan.

Maria van Gelre heeft, toen ze nog ongetrouwd was en Marie d'Harcourt heette, ongetwijfeld geweten wat breien was. Maar droeg zij zelf ook al gebreide kousen onder haar houppelande?

Afb 98a / Marie d'Harcourt kan als dame d'honneur / eerste hofdame achter Valentina Visconti staan. Hier presenteert de redacteur Honoré Bovet (*1345?-†1405?) het manuscript van Jehan de Meun aan de vorstin. Afb. Maître du Policratique, BnF, Fr. 811, folio 1v. numérisé sur Gallica.

Van haar 15de (1395) tot haar huwelijk in 1405 met Reinald IV van Gulik en Gelre is Marie d’Harcourt hofdame aan het hof van Valentina Visconti en Louis d’Orléans, (afb 98ab) Uit diverse rekeningen blijkt dat Valentina kapitalen uitgeeft aan haar eigen kleding en evenzeer aan die van haar jonge ere-hofdame Marie d’Harcourt. (afb 99) Opvallend meer dan voor haar andere hofdames. Ze wordt verwend.
Als ze in 1405 trouwt met Reinald IV van Gelre geeft Louis d’Orléans haar zelfs de gigantische bruidsschat van 30.000 gouden schilden mee (in Euro’s een bedrag van 4 tot 5 miljoen).
Het hof Valentina en Louis d’Orleans was een kunstminnende en modieuze omgeving en Marie ontmoette daar zeer waarschijnlijk de eerste feministe Christine de Pisan die een graag geziene gast was.
(afb 100) Marie d’Harcourt leefde daar dus in een intellectueel milieu en in aanzienlijke luxe.
Daarvóór woonde zij vanaf haar 9de jaar, na haar vaders dood in 1389, met haar moeder in Parijs. Ze verblijft dan regelmatig aan het hof van haar oom koning Charles VI en koningin Isabeau de Bavière.

Afb 98b / Valentina Visconti. Let op de rode gordel die op de grond ligt, waarschijnlijk een halsband voor de hond

Van Charles en Isabeau weten we ook door bewaard gebleven rekeningen dat zij allebei wel eens kousen voor zichzelf hebben laten breien, chausses faites à l’aiguille. Als Marie in 1389 naar Parijs komt, wordt daar al meer dan 120 jaar door de gilden gebreid voor de allerrijksten. Koning Charles VI koopt in 1387, twee jaar voor haar komst naar zijn hof, twee paar op ‘naalden gemaakte’ scharlaken kousen. Mannenkousen ongetwijfeld en superduur want zelfs een eeuw later kost één paar handgebreide kousen nog steeds net zoveel als een heel kalf. Ook noordelijk in de omgeving van Parijs blijken al veel eerder gebreide kousen voorhanden te zijn geweest. Er wordt door Etiènne Boileau in zijn inventarisatie van 1261- 1271 zelfs al melding gemaakt van reizende verkopers van gebreide kousen in dat gebied.

Afb. 99 / Pagina uit het archief met Rekeningen van oa Valentina Visconti, Louis d’Orleans, Charles VI en Isabeau de Bavière. Archives de Loiret, France Samenvatting gepubliceerd in: Catalogue Analytique des Archives de M. le Baron de Joursanvault , Paris 1838

Afb 100 / Christine de Pizan wendt zich tot Louis d’Orléans. Livre du débat des deux amants. 'The Book of the Queen'. 1410-1414. Harley 4431, f. 58v, British Library. De schrijfster was ‘feministe avant la lettre'. Een zeer geziene gast aan het hof van Louis d’Orléans en Valentina Visconti.

Afb 101 / Vrouw met gestreept gebreide chaussettes of sokken. Maastrichts getijdenboek, 1300-1325, Luik-Maastricht. STOWE MS17 f.64v London, British Library, Engeland

Afb. 102 / Kind met gebreide bas de chausses speelt met een tol. Le livre des Proprietes des Choses Barthelemy. Vertaling uit het Engels door Jean Corbechon in opdracht van Charles V van Frankrijk 1372. BnF Ms 22531, f.99v Parijs

Wat droegen vrouwen voor chausses omstreeks 1400?

Vrouwen en kinderen droegen rond 1400 uitsluitend
chausettes en bas de chausses, sokken en kniekousen, van wol, zijde, linnen of katoen of mengsels daarvan. De armere bevolking gebruikte wol en hennep voor kousen. Sokken waren voor heel eenvoudige vrouwen. (afb 101) De bas de chausses werden door vrouwen en kinderen in alle lagen van de bevolking gedragen. (afb 102) Ook Charles d’Orlèans, een van de zoontjes van Valentina blijkt gebreide kousen - chausses faites à l’aguille - gedragen te hebben, zoals blijkt uit de teruggevonden rekeningen. (afb 99)
De lengte van de bas de chausses van vrouwen varieerde van net onder tot net boven de knie. Onder de lange rokken waren hoge kousen immers nergens voor nodig en vrouwenkousen waren vrouwen-aangelegenheden. Ze behoorden anders dan bij de mannen tot de ongeziene kleding. We hebben dan ook maar weinig origineel beeldmateriaal.

Afb. 103 / Duivel als rijke dame met zwarte bas de chausses onder een met menuvert gevoerde groene houppelande. De verleiding van St.Antonius, (detail), 1400-1450, Italië. Fresco, Fantini Guglielmetto San Sebastiano, Pecetto Torinese, Italië

Terwijl mannenkousen volop in beeld zijn en ook wat mochten kosten, zien we vrouwenkousen alleen afgebeeld bij prostituees, boerenvrouwen, bij scenes van huiselijk geweld en verkrachting en soms bij erotische taferelen. Kousen bleven bij voorkeur ongezien want vrouwenenkels en -benen werden als hoogst verleidelijk beschouwd. (afb 103, afb. 104a, afb. 104b)

Afb. 104a Dame met zwarte genaaid chausses met omgeslagen bovenrand en haar klant/geliefde Livre appelé Decameron Giovanni Boccaccio Bnf XXXXdetail

Afb 104b / Jonge vrouw met zwarte genaaide kousen met opgeslagen bovenrand, de jarretiere is zichtbaar, wordt verkracht. Lilienfelder chroniek, Concordantiae caritatis 1349-1351, Codex 151. F244v Stiftsbibliotek Lilienfeld, Oostenrijk

Afb.105a / Zwarte gebreide vrouwenkous met koordje door de rand geregen. De textuur van het breisel lijkt hier weergegeven. Ook de man draagt zo te zien gebreide blauwe kousen. Jean Colombe le Romuléon, vertaling Sébastien Mamerot, BnF Ms.364 f.137

Afb. 105b / Vrouw met rode bas de chausses semelées, 1390-1400, Italië. Tacuinum Sanitatis, NAL 1673, fol.43v

Afb.106a / Rode mouw in de blauwe houppelande van Marie d'Harcoirt. Miniatuur van de Meester van Maria van Gelre, f19v in haar gebedenboek, 1405-1415. Berlijn, Staatsbibliothek zu Berlin, Preusziischer Kulturbesitz (Ms. germ, qu. 42).

Afb 106b / Grauwe bas de chausses, wellicht gebreid, zichtbaar dankzij de verleiding van de heilige Antonius (detail van de afb. rechts)

Kleur bekennen

Dames droegen net als de mannen soms witte linnen of zijden bas de chausses onder wollen exemplaren omdat dit minder jeukte. Kousen waren vooral zwart of azuurblauw. (afb 105a) En in elke denkbare tint rood, écarlate, van rose, vermiljoen tot donker bruinrood. Ook lieten de dames net als de heren wel zooltjes onder hun chausses zetten om te voorkomen dat ze te hard zouden slijten. (afb 105b)

Morel is kersenrood

Valentina bestelt voor Marie d'Harcourt morel, dat is de kleur
kersenrood en écarlate vermeille, vermiljoenrood o.a. om mouwen van te maken. Dat is dezelfde kleur van de mouwen die zij onder haar blauwe houppelande draagt (afb 106)
De kousen die in 1387 voor Isabeau de Bavière worden gemaakt, zijn op de rekening beschreven als kastanjebruin.
Arme mensen droegen vaak grauwe kousen, de kleur van ongeverfde wol of hennep omdat ze die zelf breiden of naaiden van goedkoop materiaal. (afb 106bc)

Afb 106c / Bastia Mondoví, Italië 15de eeuw. Vrouw met gebreide chausses bas. Fresco, de verleiding van de heilige Antonius, toegeschreven aan Giovanni Mazzuco, Chiesa di San Fiorenzo

Genaaid of gebreid

Rijke vrouwen lijken rond 1400 overwegend genaaide wollen chausses of genaaide zijden chausses te hebben gedragen.
Rekeningen van Valentina Visconti vermelden bijvoorbeeld een betaling voor ...trois aunes en un quartier de drap morel, de Rouan, pour faire une cote simple en deux pair de manches en quatre paires de chausses pour (… Mlle Marie de Hartcourt).
Dat wil zeggen: drie en een kwart stuks donker kersenrode wollen stof, uit Rouan, om een onderkleed en twee paar mouwen en vier paar kousen te laten maken voor Marie d’ Harcourt.
Kousen werden dus gewoon van dezelfde stof gemaakt als een cotte of een paar mouwen. Dat kon wollen stof zijn zoals drap Bruxelles maar ook vermiljoenkleurige zijde uit Lyon. Stoffen werden niet per meter maar per lap verkocht. Een lap stof was zo groot als in een keer kon worden geverfd. (afb 107)

Een ander woord, een wereld van verschil

Maar de kousen van Isabeau de Bavière worden in 1387 wel aangeduid als bas de laine. Dat betekent dat haar kastanjebruine wollen kousen gebreid waren.
Als ze van stof waren geweest zou het woord drap of
toile zijn gebruikt.

Afb. 107 / Vlaamse lakenververs roeren met stokken een wollen lap door de verfkuip om scharlakenrode stof te producere. Liber de Natura Rerum / Le livre des Proprietez des Choses, Bartholomeus Anglicus. Konden, British Library, Royal MS 15 E, III, f269

De rekeningen voor de gebreide kousen van Koning Charles VI en Isabeau de Bavière en voor de gebreide kousen voor Charles d’Orlèans laten zien dat er in die tijd wel degelijk naast mannenkousen ook kinder- en dameskousen bij de breiers werden besteld.

Gebreide kousen een kostbaar bezit

Waarschijnlijk werden de kapotte kousen van adellijke dames doorgegeven aan haar bedienden.
Ze werden tot de draad toe versleten en ook eindeloos gerepareerd door er geweven stof tegenaan te naaien, die natuurlijk van veel slechtere kwaliteit is dan het oorspronkelijke materiaal. (afb108a 108b 108c) gerepareerde zijden kous.

Het draagcomfort van gebreide kousen was beter dan van genaaide kousen. Met wol gebreide kousen hebben een elasticiteit die veel groter is dan van schuin genomen stof en sluiten mooier aan zonder rimpels, maar afzakken doen ze wel, want er werd nog geen boordsteek gebruikt.

De met zijde gebreide kousen zijn gek genoeg niet erg elastisch. Ze zijn zelfs een beetje stug en moeten zeer zorgvuldig in model worden gebreid via meerderingen en minderingen rond de enkel en kuit om een goede pasvorm te krijgen. Ze zakten dan ook vreselijk af. (afb 109 / afb 110)

Afb. 108b / Bodemvondst, Italië © Historical Textiles. Reparatie van de voet met grof linnen weefsel vast gezet met linnen draad.

Afb.108a / Weggegooid in de tweede helft 15de eeuw, Italië © Historical Textiles. Donker bruin/zwarte zijden vrouwenkous tot onder de knie, vergelijkbaar met maat 36. 10 steken en 10 pennen op 1 cm.

Afb. 108c / Bodemvondst Italië. © Historical Textiles. De kous werd eindeloos gerepareerd, laag over laag

Afb 109 1525 Duitsland Op vorm gebreide zijden kous. Deutsches strumpfmuseum, Gelenau

Afb 110 Reconstructie van de meerderingen en minderingen in een zijden kous op naalden 0,7mm. Textile Research Center i.s.m. Huis van Hilde en Museum Kaap Skil, Nederland

Jarretières

De bas de chausses worden opgehouden door een jarretière, een kousenband. Als je geen jarretières droeg zakten alle kousen af of ze nu genaaid of gebreid waren (afb 111)
Rond 1400 zaten de jarretières meestal vlak onder de knie. Maar ze bestonden al vele eeuwen. Oorspronkelijk waren het riempjes of stevig geweven bandjes die kruislings om het been werden gewikkeld en vervolgens vast gegespt. (afb 112) Eeuwenlang is dat type jarretière in gebruik gebleven.

Man en vrouw, rijk en arm, jong en oud, heel Europa droeg jarretières om hun bas de chausses op te houden. Een kousenband, garter, hosenband of jarretière kon uit van alles bestaan. Soms voldeed een eenvoudig koordje. (afb 105a) Soms een mooi geweven bandje of juist een simpel gebreid wollen bandje. (afb 113a / 113b) Arme mensen gebruikten een strook dubbelgenaaide stof (113c) een geknoopt vetertje of gevlochten koordje. (afb113d) Wie wat meer geld had, gebruikte net zoals vroeger een leren riempje met een fraai gespje. (afb 114) Zou men toen
jarretières met gesp en riemtong al dan niet
geëmailleerd e/o verguld voornamelijk bij gebreide zijden kousen hebben toegepast?

Afb. 111 / Muzikante met afzakkende rode bas de chausses. Romance d’Alexandre, 1338/44. MS 264, f109v. Bodleian Library, Oxford UK

Afb. 112 / Gespen en versiering van de jarretieres van koningin Arégonde. Ontdekt in haar graftombe, 580-590, Saint Denis, Frankrijk. Collectie, Saint-Germain-en-Laye, Musée d'Archéologie Nationale

Afb. 113a / Kousenband of garter Rode wol, geweven met apart geweven kartelrandje. 14de eeuw, Engeland. Museum of London

Afb. 113b / Deel van een garter of kousenband, wol, gebreid, 15de eeuw, Londen, Engeland. Museum of London

Afb. 113c / Garter of kousenband. Bandje van een dubbel gevouwen reepje geweven stof. 1375-1390 Londen, Engeland. Museum of London

Afb. 113d / Veter of koordje als jarretiere. De heilige maagschap, Geertgen tot Sint Jans (atelier van), ca.1495, Haarlem. Rijksmuseum, Amsterdam

Afb 114 / brons verguld, geëmailleerd gespje, met blazoen in purper, blauw, rood, groen, geel en wit. 13de -14de eeuw, Zuid-Frankrijk, Privébezit, verblijfplaats onbekend

afb 115 / Edelen met één kousenband. Guiron le Courtois. 1370-1380, Milaan, Italië. BNF français 5243 f54r,

Kousenband overbodige luxe voor mannen

Vanaf halverwege de 14de eeuw hebben rijke mannen geen noodzaak meer kousenbanden te dragen, want hun haute de chausses zitten prima bevestigd aan hun brayes of aan een gordel. Maar toch blijft het volop in de mode voor de adel om een kousenband te dragen onder de knie. Op de afbeelding zien we die praktisch overal aan het rechterbeen. (afb 115)
De allerrijksten, mannen en vrouwen, gebruikten geborduurde en met juwelen bewerkte of met goud of zilver geweven zijden banden met prachtige gespen en riemtongen.

The most noble Order of the Garter

Het type kousenband zoals op afb. 116a is het oudste originele exemplaar van dit type. (afb. 116b) Zo'n model zou oorspronkelijk van een vrouw zijn geweest, Joan of Kent, die tijdens het dansen haar kousenband verloor. Koning Edward III redde de situatie door haar kousenband op te rapen en om zijn eigen been te doen.Tegen de aanwezigen zei hij: ‘Honi soit qui mal y pense’, schande wie er kwaad van denkt. Die tekst staat nog altijd in de band geweven die sinds 1348 als onderscheiding toekomt aan de leden van de Orde van de Kousenband.

Afb. 116a / Garter van de Duke of York. 1450, Engeland Oudste bewaard gebleven origineel van de orde van de kousenband.

Afb 116b / Garter van zijde fluweel, parels, goud, edelstenen. Geschenk van King James I van Engeland aan Christiaan IV van Denemarken, 1603 Kasteel Rosenborg, Kopenhagen

Afb 116c/d Reginald, 1st Baron Cobham (1295-1361), effigie & tombe, St.Peter & Paul, Lingfield, Surrey UK
Hij vocht voor Engeland tegen Frankrijk bij Crécy en Calais 1346/47, stierf 1361 als ridder van de Kousenband.

Het mocht wat kosten

Al weten we niet precies hoe die kousenband van Joan of Kent eruit heeft gezien, het was duidelijk dat die jarretières bedoeld waren voor meer dan alleen het ophouden van de kous. Ze werden door de dame vast en zeker wel verleidelijk getoond aan de man van haar keuze. Het waren dan ook bijna juwelen verborgen onder haar rokken. De beschrijvingen die we vinden in rekeningen voor jarretières rond 1400 maken dat ook duidelijk en lijken wel te passen bij een dergelijk model.
Voor Valentine Visconti zijn jarretières gemaakt: vier stuks "tissus de fine soye azurée", fijne azuurblauwe geweven zijden banden, waar 68 sol voor betaald is. Daarvoor zijn vier verguld zilveren gespen en riemtongen aangeschaft en nog zes kleine deels geëmailleerde schildjes met een wapentje erop voor de sluitingen. Ook deze waren van verguld zilver.
Op de rekening voor de jarretières van Isabeau de Bavière is ook melding gemaakt van azuurblauwe satijnen geweven banden, gesloten met gespen en riemtongen van verguld zilver en sluitplaten met émail en versierd met de letters K en E, Karolus et Elisabetha, de oorspronkelijke naam van Isabeau.

Afb 117 / Verguld gespje met geëmailleerd wapenschildje: Barry six azure et d’ argent. Mogelijk van een jarretiere van een edelman. Meerdere families hebben een dergelijk wapen gevoerd. 13de eeuw Zuid-Frankrijk. Privébezit, verblijfplaats onbekend.

Dergelijke gespen liet men eveeneens voorzien van verguldsel, ook geëmailleerde wapens of blazoenen waren niet ongebruikelijk. Er zijn er meerdere van gevonden. (afb 117) Het was dus de moeite waard, zo’n kousenband.
Een eeuw later schaamt zelfs een toen al gevierd kunstenaar als Hans Holbein de jongere zich er niet voor om ontwerpen te maken voor kousenbanden, mogelijk voor de Orde van de Kousenband.
(afb. 118)

Afb 118 / Drie ontwerpen van Hans Holbein de jongere, waarschijnlijk voor Garters Book of Jewellry, 1520-1530 Engeland. Museum of London

En dan nu de hamvraag

Zou het kunnen dat Marie d’Harcourt werkelijk gebreide kousen droeg onder haar houppelande?

Marie d’Harcourt heeft als klein meisje aan het Franse hof koningin Isabeau met haar mooie gebreide kousen goed gekend. Ze zag koning Charles VI en de rijkste edelen in gebreide, vaak scharlakenrode kousen die door de Parijse bonnetiers waren gemaakt. Dit was ruim 20 jaar voordat Marie vereeuwigd werd op de miniatuur die in haar gebedenboek terecht kwam.

Gebreide kousen waren zondermeer in de regio Parijs voorhanden. Ze pasten perfect in de luxe en modieuze wereld waarin Maria aan het hof van de Valentina Visconti en Louis d'Orlèans is opgegroeid. Er werd door Valentina opvallend veel geld uitgegeven aan de kleding van Marie d’Harcourt. Zoveel meer dan voor de andere hofdames dat het opviel en zelfs in de boekhouding werd vermeld.

Afb.119 / Marie d'Harcourt in haar adembenemende houppelande. Miniatuur in haar Gebedenboek.

Ze zal zeker bij een aantal van de meiden aan het hof gebreide wollen kousen hebben gezien en geweten hebben dat ze die zelf breidden. Bij de Mercerie, handelaar in fournituren waren in Marie d’Harcourts tijd in Parijs klossen met zwarte zijde en uiterst dunne wol en katoen te koop om mee te breien. Misschien heeft ze wel meegemaakt dat Valentina een paar afgedankte kousen aan een van haar meiden gaf, die deze kousen met eenvoudige middelen repareerde en droeg tot het echt niet meer ging.

Marie zal vooral genaaide linnen, zijden en wollen kousen gedragen hebben, want die zijn tot halverwege de 16de eeuw nog in gebruik gebleven. Die zien we terug in enkele rekeningen van het hof van Valentina Visconti, die behouden zijn gebleven. Van Valentina, Charles en Isabeau weten we ook dat ze voornamelijk genaaide kousen droegen, maar dan ineens duikt daar toch een rekening op van bas de laine of chausses faite a l’aiguille.
Gezien de kosten die aan Marie’s kleding zijn besteed, kan ze in 1405 -1415 éen paar dunne gebreide wollen of zelfs zijden kousen mogelijk wel hebben bezeten. Misschien heeft ze die dan ook gedragen onder haar verbluffende hemelsblauwe houppelande, die ook in die tijd al een kapitaal heeft gekost. Ze kan heel goed zwarte bas de chausses gedragen hebben of misschien waren ze zelfs wel scharlaken! (afb 120)

Afb 120 / Rode keerschoen met scharlaken chausses. Gabriel Malasskircher, Marcus de Evangelist (detail), 1478. Museo Thyssen-Bornemisza, Madrid

Afb 121 / Herder met gebreide bas de chausses. Verkondiging van de geboorte van Christus aan de herders, 1450-1475, Nederland. Heures de la Vierge Terce fol. 61v. Koninklijke Bibliotheek, Den Haag

En in Gelre?

Droeg Maria van Gelre nog gebreide kousen nadat ze met Reinald van Gelre was gehuwd?

Waren er (van zijde) gebreide kousen te krijgen toen Maria van Gelre hier woonde? De boeren, werklui en herders in Nederland breidden net als elders hun eigen mutsen, wanten en kousen meestal van wol en zeker niet van zijde. De afbeelding van de herder met een omgerolde gebreide gele kniekous komt uit een Nederlands getijdenboek. (afb 121)

Maar het is niet zeer waarschijnlijk dat Maria toen ze eenmaal in Gelre en Gulik verbleef nog van zijde gebreide kousen heeft gedragen. Aanwijzingen dat er hier breiersgilden waren, die zulke kousen zouden hebben gebreid, zijn er niet. Wel wordt er melding gemaakt van rondreizende kousenbreiers in Doornik in de zuidelijke Nederlanden in 1429, maar dat is nog best ver weg.

Dus Maria zal net als haar echtgenoot gewoon weer genaaide hosen hebben laten maken.