Staverden - stad sinds 25 maart 1298 - kleinste stad van Nederland
Reinald I graaf van Gelre / Zutphen verleende Staverden stadsrechten
De Staverman, leenman/kasteelheer van Staverden, leverde witte pauwenveren voor Gelre's helm / foto©Geldersch Landschap & Kasteelen
|
Witte pauwen paraderen over het landgoed Staverden. Het zijn de hanen die met hun verenwaaier pronken om elkaar te imponeren en de hennen te verleiden. Ooit tooide zo’n witte verenscherm uit Staverden de helm van de hertog van Gelre, de enige vorst in Europa die zo’n witte pluimenwaaier als helmteken voerde. Reinald II (ca. 1295-1343) zal een passend helmteken gewenst hebben toen hij in 1323 zijn ridderslag kreeg. Zijn zegels uit 1324 en 1326 zijn de eerste die als helmteken een scherm van pauwenveren tonen. *)
Zijn vader Reinald I voerde ook een scherm als helmteken, maar Van Schilfgaarde rept met geen woord over (pauwen)veren. Al is dat scherm volgens hem wel “bestoken” vermeldt hij niet waarmee. Elders staat een uitgevouwen doek als scherm vermeld. Vanaf Reinald II bekronen witte pauwenveren de helm van de Gelderse vorsten. Niet zonder reden koos Reinald II voor de (witte) pauw. In de Middeleeuwen is de pauw het symbool van trots en onsterfelijkheid. De pauwhaan verliest ieder jaar zijn pronkveren, maar die groeien ook weer aan. Daarnaast heette pauwenvlees onbederfelijk te zijn. Een bewering die op naam staat van Plinius en Augustinus. Zo kon de pauw uitgroeien tot een symbool van eeuwig leven. Reinald II kon zich op alom bekende raadgevers beroepen bij zijn keuze. In de heraldiek komen pauwenveren meer voor, maar witte alleen bij Gelre. De witte kleur van deze pauw wordt veroorzaakt door een unieke genetische mutatie die leucisme wordt genoemd, zodat alleen hun veren aan pigmentatie verliezen. Het zijn geen albino’s. Wit staat voor onschuld, reinheid en zuiverheid. Wit drukt smetteloosheid uit. Een reine maagd zou zich in het wit kunnen kleden bij haar bruiloft. *) A.P. van Schilfgaarde, Zegels en genealogische gegevens van de graven en hertogen van Gelre, graven van Zutphen. Werken Gelre 33 (1967) p.51
|
Afbeelding (14de-eeuw) bekend onder de naam: Worringen Villani. Uit: Nuova Cronica - ms. Chigiano L VIII 296 - Biblioteca Vaticana
Zijn vader Reinald I moest na de verloren Slag bij Woeringen in 1288 zijn pluimen afgeven als teken van overgave aan de overwinnaar, hertog Jan I van Brabant. Deze had het erfrecht op het hertogdom Lymborch gekocht van graaf Adolf II van Berg, de naaste verwant van de overleden erfdochter Irmgard van Lymborch. Zij was gehuwd met Reinald I van Gelre. De keizer schonk de weduwnaar Reinald I na haar dood het vruchtgebruik van haar bezit waaronder het hertogdom Lymborch. Maar Jan I van Brabant liet het daar niet bij zitten. Hij trok ten strijde en versloeg Gelre en diens bondgenoten bij Woeringen vlakbij Keulen in 1288. Dit had politiek en geografisch ingrijpende gevolgen.
De witte pauwenveren die bij ridderspelen de helm van Reinald II tooien, komen uit Staverden. In het hofstelsel is het gebruikelijk dat de heer landbouwproducten zoals graan, bijenwas, kippen, varkens e/o overige jaarlijkse opbrengsten ontvangt van degene die het land in leen heeft of beheert. Staverden is verplicht witte pauwenveren te leveren aan de hertog. Dat was al zo in de tijd van Reinald II en blijft zo als de burcht bewoond wordt door de Staverman na 1400. Van de witte pauwen die op het landgoed gehouden worden, krijgt de hertog van Gelre steeds pronkveren thuisbezorgd. Daaraan dankt kasteel Staverden de naam ‘De Pauwenburcht’. |
Pronkende witte pauw uit Pluemen der Tugend, f.184, gedichtenbundel van Tiroler dichter Hans Vintler, 1411. Klik voor méér info op afb.
|
De Lage Landen waren in de twaalfde eeuw opgedeeld in graafschappen en hertogdommen. Ook bisschoppen hadden het binnen een eigen (wereldlijk) machtsgebied voor het zeggen, terwijl hun geestelijk gezag zich ook uitstrekte over gebieden waar graven, hertogen of koningen de baas waren. De Veluwe, oorspronkelijk een leen van de Utrechtse bisschop, was voor de graaf van Gelre belangrijk door de bossen, de ijzerwinning en de handelsroutes in het gebied. Zij wilden de Veluwe graag inlijven en dat gebeurde. Strategisch werd het afgebakend met steden: Harderwijk (1231), Arnhem en Elburg (1233), Wageningen (1263), Staverden (1298) en Hattem (1298). Bij de stadsrechtverlening aan Staverden, dinsdag 25 maart 1298, verdient vermelding dat dit conform de Paasstijl is. Met Pasen op zondag 6 april begon het nieuwe jaar 1299. Aangezien in de Lage Landen per 1 januari 1575 de Juliaanse kalender vervangen is door de Gregoriaanse, leidde dit ertoe dat volgens onze jaartelling met terugwerkende kracht de stadsrechtverlening in 1299 heeft plaatsgevonden.
Het hof Staverden kreeg dit stadsrecht van graaf Reinald I (ca. 1258-1326). In 1291 moest hij zijn graafschap Gelre verpanden aan zijn schoonvader, de graaf van Vlaanderen, omdat hij na de Slag bij Woeringen in 1288 teveel oorlogsschulden had. Kort na beëindiging van die verpanding, sticht Reinald I de stad Staverden als centrum voor zijn horigen. Door de aanwezigheid van de Staverdense Beek kon er een graanmolen worden gebouwd; het is de enige molen in de wijde omtrek. Horigen zijn boeren die gebonden zijn aan de grond die zij bebouwen. De heer is eigenaar van de grond en de boeren mogen het gebruiken. De boeren mogen de grond niet verlaten. In ruil voor het gebruik, dragen ze onder meer een deel van de oogst af en moeten ze vechten voor hun heer als er oorlog is. |
Net als zijn voorgangers met Zutphen hebben gedaan, wil Reinald een eigen, ideale stad stichten mét een geestelijk centrum. Op dezelfde dag dat Staverden stadsrechten krijgt, sticht Reinald ook de stad Mons Dei op de Gaasberg bij Hattem. Mons Dei krijgt een gasthuis en huisvest een gezelschap van theologen. Staverden en Mons Dei samen kunnen de graaf steunen wanneer hij op kruistocht gaat. De hof Staverden die Reinald I in de dertiende eeuw bouwt, bestaat uit een woonhuis met landerijen en gebouwen. Dit huis wordt gebruikt als jachtslot. Reinald II verbouwt het woonhuis tot kasteel met een brede gracht. Hij noemt het kasteel de Pauwenburcht. Leenmannen beheren en verdedigen het slot in zijn opdracht. Vanaf 1400 wordt de leenman schriftelijk verplicht om witte pauwen te houden op het landgoed om voor de veren van de hertog te zorgen. Staverman altijt heeft moeten houden een seker getal van witte pauwen om altijt doir af te hebben de witten vederen als men des behoefde vore den Hertoge van Ghelre. Dit lijkt een bestaande afspraak te bevestigen.
Reinald I beschouwt zijn graafschap als één van de belangrijkste in het Duitse Rijk. Hij gelooft dat de eindtijd op handen is en onderneemt allerlei stappen in lijn met dit gedachtengoed. Vermoedelijk heeft Reinald I bij de Slag van Woeringen in 1288 een flinke klap op zijn hoofd gekregen zodat hij allengs de grip op de werkelijkheid verloor, zo luidt het oordeel van zijn tijdgenoten. De stichting van Staverden past in dit verhaal. Gesteund door de graven van Holland en Vlaanderen heeft Reinald II zijn vader in 1318 gek laten verklaren en opgesloten in de burcht Montfort. Hijzelf voert voortaan als ’s-gravenzoon het bewind over de graafschappen Gelre en Zutphen, totdat zijn vader in 1326 sterft en Reinald II zowel zijn titels als zijn graafschappen erft. |
Als jonggraaf van Gelre zegelt Reinald II aanvankelijk met een zegel waarop hij te paard met valk op de linkerhand uitrijdt voor de jacht.
|
Voor zijn vader Reinald I overlijdt neemt Reinald II het heft in handen en zegelt met het ruiterzegel. Hij is te paard met zwaard en schild afgebeeld. Op het hoofd van het paard de pauwenwaaier.
|
|
Wanneer viert Staverden feest?
Je hebt géén rekenmachine nodig om vast te stellen dat Staverden in 2023 al 725 jaar stadsrechten kent: feestje? Reinald I, graaf van Gelre gaf op 25 maart 1298 aan de inwoners van dit gehucht bij zijn jachtslot stadsrechten. Maar toen gold de Paasstijl. Dus op Pasen 6 april begon het jaar 1399. Dat betekent dat er pas in 2024 feest gevierd kan worden. Destijds zou Staverden ca. 30 inwoners geteld hebben tegenover ca. 40 in onze tijd (cf. Wikipedia in 2018). Dat Staverden zich desondanks steeds heeft weten te onderscheiden is dankzij de witte pauwen die er worden gehouden. Onlangs nog kwamen hun veren terecht op de reconstructie van de helm van onze hertog Willem I. Joost Cox heeft uitgevogeld wat Staverdens stadsrecht precies inhield. Men was o.a. tijnsen verschuldigd (= belasting) en heervaart (= meevechten). Zie hierna: Repertorium Van De Stadsrechten In Nederland
J.C.M. (Joost) Cox: citaat p. 172 betreft Staverden "Op dinsdag 25 mrt. 1298 verheft Reinald I, graaf van Gelre, het gehucht Staverden op de Veluwe tot stad (oppidum) en verleent een uitgebreid stadsrechtprivilege. De originele oorkonde is bewaard gebleven, telt 21 artikelen en is in druk verschenen. Er wordt een aantal voorrechten (tolvrijheid, schepenrechtspraak) toegekend maar er dienen ook belastingen te worden opgebracht waaronder ‘Thinsen’(tijnsen). Ook behoudt de graaf zich een aantal rechten voor en zijn de inwoners verplicht tot heervaart. Op 18 apr. 1309 bevestigt Rooms koning Hendrik VIII de verleende stadsrechten. De ‘stad’ Staverden bestaat echter slechts uit het jachtslot en enkele boerderijen met in totaal ca. 40 ‘inwoners’. Hoewel graaf Reinald II het jachtslot na 1320 uitbreidt tot een burcht met een slotgracht en een ommuurde tuin, wordt in die tijd het idee om daadwerkelijk een stad te stichten verlaten. Vanaf 1400 wonen de graven van Gelre er niet meer zelf. Het huis Staverden wordt beheerd door een leenheer, de Staverman. De eerste Staverman is Gaedert van Staveren, die verplicht is om witte pauwen te fokken voor de (witte) pluimen op de helmen van de graven van Gelre." |
De pronkhelm of toernooihelm, replica naar de unieke afbeelding in het Wapenboek Gelre in opdracht van Willem I vervaardigd.
Replica toernooihelm van Willem I van Gelre
Kasteel Ammersoyen exposeert sinds 2019 permanent toernooihelm, harnas en wapenmantel van Willem I van Gelre. Alleen bij hoge uitzondering kan een object het kasteel verlaten om te figureren bij een speciale gebeurtenis in aanwezigheid van de hertog van Gelre. Voor het maakproces van de helmtooi click op de foto. Intussen heeft het Museum Het Pakhuis te Ermelo het initiatief genomen om een tentoonstelling te wijden aan de pauwenburcht, zijn bewoners en de rol die de witte pauw in onze tijd als symbool nieuw leven werd ingeblazen dankzij Frederik Bernard s'Jacob (1850-1935), oud-burgemeester van Rotterdam, die landgoed Staverden kocht. Zijn zoon Herman Theodoor s'Jacob (1883-1962) bracht het tot bloei. De familie s'Jacob introduceerde de witte pauw, die nu in de vlag en het gemeentewapen van Ermelo mooie sier maakt. |
|
"In azuur een aanziende pronkende pauw, in de rechter bovenhoek vergezeld van een Maltezer kruis, alles van zilver; een schildhoofd van goud, getralied met van de kruispunten uitgaande, naar beneden gerichte, uitgebogen punten, alles van sabel. Het schild gedekt met een gouden kroon van 3 bladeren en 2 parels."
|
|
Museum Het Pakhuis - Ermelo / prachtige witte pauw pronkt als weleer
|
Pracht & Praal – de stand van Staverden
Ermelo is nauw verbonden met de witte pauw. Overal kom je de pauw tegen: in kunstwerken op rotondes en pleinen, in cirkels om bomen, in het gemeentewapen. Wie de oorsprong zoekt van de verenwaaier, komt in Staverden uit, voor de expositie kan men in Museum Het Pakhuis te Ermelo terecht t/m oktober 2023. 
|
Jan Weenix, De witte pauw, gesigneerd en 1692 gedateerd, olieverf op linnen, 191 x 166 cm, Inv.-Nr. 632. Kunstmuseum van de Akademie van de beeldende kunsten, Wenen.
|
Melchior d’Hondecoeter, Witte pauw, c. 1680, 144 x 180.5 cm, Olieverf op doek, Staatliche Museen, Gemäldegalerie Alte Meister, Kassel