Losse mouwen in de Middeleeuwen
Wat is er loos met die mouwen?
|
Mouwen
Mooi hoor, maar vaak ook heel lastig. Vooral lange nauwe mouwen en eigenlijk ook lange wijde mouwen. Heel lastig. Zelfs als je niet hoeft te werken worden ze snel vies en vettig langs de pols en ze slijten snel op de elleboog terwijl je dure japon een half leven lang mee gaat. En strakke mouwen zijn mooi en elegant maar belemmeren je ook je in je bewegingen. Als je weinig geld hebt is een kapotte mouw aan jouw japon helemaal een probleem. Maar ook op een vuile of natte mouw zit je niet te wachten. En je kan je ook niet meerdere japonnen permitteren dus… of het nou warm is of juist koud, je draagt wat je hebt. Die ene japon. 
afb 2 / Opgerolde mouw van de surcotte. voering van de mouw en de mouw van de cotte zijn zichtbaar. Bocacce, Le livre appellé Decameron. Paris, Bibl. de l'Arsenal, ms 5070 réserve, f.176 (detail)
Hoe los je dit probleem op in de 14e/15e eeuw? De simpelste oplossing: geen of korte mouwen. afb 1)
Of je slaat je mouwen om of rolt ze op. (afb 2 + 3 ) Je kijkt hier tegen de licht gekleurde waarschijnlijk linnen voering van de mouwen aan. Als je wat rijker was en een surcotte draagt komen nu de gekleurde mouwen van de cotte er onderuit (afb 2) |
afb 1 / Hooimeisjes harken hooi bijeen, maken er hopen van... dragen een cotte met korte mouw. Zichtbaar zijn wit linnen hemdsmouwen. Gebr. Van Lymborch, Juni, kalender, Très Riches Heures. Chantilly, Musée Condé.
afb 3 / Omgeslagen mouwen van de cotte, daarover hemdsmouwen, zichtbaar zijn de blote armen. Bocacce, Le livre appellé Decameron. Paris, Bibl. de l'Arsenal, ms 5070 réserve, f.51v (detail)
en als je alleen een cotte draagt sla je ook jouw hemdsmouwen op en zien we gewoon jouw blote armen. (afb 3) Voor het geval je bij het gewone volk hoort, zijn jouw hemdsmouwen van grauw hennep of linnen zichtbaar, maar ben je rijk dan zijn je mouwen van helder wit gebleekt linnen of witte zijde, of je draagt
losse mouwen |
afb 4 / Opgestroopte zwarte mouw van de surcotte, rode losse ondermouw bij valkenjacht (detail). Gebr. Van Lymborch, augustus, kalender, Très Riches Heures. Chantilly, Musée Condé
|
Losse ondermouwen
We zien bij de valkenjacht dat er losse mouwen over andere lange mouwen van de cotte heen worden gedragen, waarschijnlijk om de mouwen van de cotte tegen vuil en slijtage te beschermen. (afb 4) Kijk maar hoe deze zwarte mouwen zijn opgestroopt aan beide armen. Soms werden deze ondermouwen gebreid. Simpelweg van allerlei restjes, gestreept of geruit, maar toch ook heel mooi, wellicht van zijde. (afb 5) 
afb 5 / Ondermouwen over de lange mouw van de cotte of surcotte. Mogelijk gebreid, de bovenmouw is opgestroopt.
Geruit gebreide ondermouwen (detail). la Quête du Saint Graal et la Mort d'Arthus, gallica fol 42r 1301-1400,
|
Van zulk breiwerk hebben we een afbeelding van de Madonna die waarschijnlijk ondermouwen breit voor bij haar eigen japon. (afb 6)
afb 6 / Maria heeft in haar linkerhand een lapje dat zij breidt met twee of drie kleuren zijde voor een ondermouw. Jezus speelt met het draaiplateau waarop haar klosjes breigaren staan. Vitale da Bologna, Madonna dell'umiltà, c. 1353. Museo Poldi Pezzoli
|
afb 7 / Ænea kan weer lachen. Dankzij middeleeuwse losse mouwen van witte zijde kon ze die stralend blauwe jurk aan. Foto © Ton Rothengatter, 2023
|
Ænea op kasteel Ammersoyen / (afb 7)
Stel, je zou naar Ammersoyen maar valt van je paard en breekt een arm. Dit overkwam Ænea. Kon zij nu nog een mooie middeleeuwse jurk dragen? Ja, dat zou kunnen, maar dan met losse mouwen. Zulke hadden ze in de middeleeuwen. Daar wordt je wel vrolijk van. |
Soms werden die mouwen met koordjes of lintjes aan de onderjurk, de cotte bevestigd. (afb 8) Zo had je mooie mouwen die uit de wijdere mouwen van je overjurk (de surcotte of de houppelande) staken. Op die manier heb je steeds schone en hele mouwen. En je kunt mouwen van heel veel kleuren en stoffen hebben terwijl je onderjurk maar simpel was.
|
afb 8 / Maria van Gelre wordt aangekleed. Reconstructie van losse zijden vermiljoenrode mouwen, bij de schouders met lintjes vast gestrikt aan de linnen cotte. Still uit de film in opdracht van het Valkhof Museum, 2018.
|
afb 9 / Maria van Gelre met een piepklein stukje van de vermiljoenrode mouw van haar cotte, zichtbaar in de mouw van haar houppelande.
Miniatuur in haar Gebedenboek f.019v (detail). Berlijn, Staatsbibliotheek.
|
|
Arm en Rijk
Vrouwen van stand en vrouwen uit de werkende klasse kenden die truc allemaal, maar ze pasten hem een beetje anders toe. Als we kijken naar miniaturen en de eerste schilderijen dan zien we een interessante ontwikkeling op het gebied van damesmouwen. Maar die afbeeldingen zijn niet onze enige bron. De adel had in die tijd een rekenmeester of administrateur in dienst die de boekhouding bijhield. Een enkele keer vinden we dan ook rekeningen van stofaankopen waarbij vermeld wordt voor wie en met welk doel de stof werd aangeschaft. |
Zo is er een rekening voor meerdere stukken stof die zijn aangeschaft door Valentina Visconti (echtgenote van Louis d’Orleans) om kleding van te laten maken voor haar hofdames. Onder andere voor jonge Marie d’Hartcourt, onze latere Hertogin Maria van Gelre. Daaruit blijkt dat al bij de aankoop van stof voor een cotte rekening gehouden werd met een of twee paar extra (losse?) mouwen. Die extra mouwen worden in de boekhouding expliciet genoemd. We weten dus dat daarvoor vermiljoen rode stof werd gekocht, zo dun als spinrag, voor een cotte met extra mouwen. Die helderrode mouwen zien we wellicht op het miniatuur waarin ze is afgebeeld in haar gebedenboek. (afb 9)
|
|
Mouwen om mee te pronken
Okay dit zijn een beetje stiekeme mouwen en vooral praktisch. Uiteindelijk worden in de loop van de 15e eeuw een paar losse mouwen van prachtige stof naast praktisch ook modieus en een fraai cadeau om aan een dame te geven. Die fraaie losse mouwen werden aan een korte mouw gespeld of direct op de schouder van de japon, de Keerle (afb 10ab en afb 11). 
Afb 10ab / Maria Magdalena met de zalfpot, Rogier van der Weyden, trittico braque, 1450-52 ca
Ook vrouwen van mindere status gebruikten de truc van de gespelde mouw. Je kon snel van mouw wisselen of je mouw afdoen als je werk daar om vroeg bijvoorbeeld als je een kindje moet badderen. (afb 12) Deze drie dames zijn overduidelijk niet echt arm. Hun kleding is van dure stof. De goudgele japon heeft een ingeweven motief en alle kleuren zijn fris en helder. Dat betekent dat er wol en eventueel zijde is gebruikt. |
afb 11 / dame in rode japon met gouden mouwen, detail, Rogier van der Weyden, middenpaneel van het drieluik van de Zeven Sacramenten, ca 1440-1445, Koninklijk Museum Voor Schone Kunsten, Antwerpen
afb 12 / vlnr vrouw 2 voelt 't water met haar linnen hemdsmouw zichtbaar; vrouw 3 heeft groene losse mouwen gehecht aan roze cotte-mouwen.
Meester Maria's leven uit Witten. 1470-80, Alte Pinakothek Münich
Deze dames doen hun mooie mouwen af als ze iets moeten doen waar die mouw nat of vies van kan worden. De arme boerenvrouwen of echtgenoten van ambachtslieden die meewerken in de werkplaats deden hun losse mouwen dan juist aan. Broodbakken, de koe melken, linnen hekelen, allemaal dingen waar je mouwen kapot van gaan. De overmouwen zijn hier werkmouwen.
|
vrouw warmt zich, groene ondermouwen, Gerard Horenbout, februari, Beviarium Grimani, 1490-1510, Biblioteca Nazionale Marciana
|
vrouw melkt koe, blauwe ondermouwen, Simon Bening, Da Costa hours, c.1515. Ms M 399 f5v, New York, The Morgan Library & Museum
|
vrouw in blauwe surcotte, rode cotte opgestroopte mouwen, wit linnen hemdsmouwen, getijdenboek Marguérite d'Orléans, 1426-'38. Parijs, BnF, dép. des Manuscrits, Latin 1156B, f369
|
|
Losse mouwen van hoog tot laag
Kijken we naar de toplaag in de samenleving, dan zien we in de loop van de 15de eeuw steeds meer losse mouwen gedragen worden van zeldzaam mooie stoffen. Vaak goudbrokaat en damast, Mouwen die zeer beslist niet vuil mochten worden. Ze lieten zich niet wassen want dat zou onherstelbare schade aan de kostbare stof kunnen veroorzaken. Kijken we naar de werkende klasse, dan zien we een totaal ander toepassing van losse mouwen. Dit zijn mouwen die juist wel vuil mochten worden. Hier zijn eenvoudiger stoffen toegepast, die wel wasbaar zijn en verwisseld konden worden. |
Zoek je voorbeelden van dit tegengestelde gebruik, dan kom je de kostbare goudbrokaten mouwen bij bosjes tegen. Die kwamen in de mode bij de pronkzieke bovenlaag, de rijke adel en het stedelijk patriciaat. Bevolkingsgroepen die in staat waren om schilders opdrachten te verlenen voor altaarstukken, waarop zij zichzelf als donoren lieten afbeelden.
Voor de minder kapitaalkrachtige bevolking zijn we aangewezen op getijdenboeken, waarin kunstenaars vrijelijk ook de eenvoudige landlieden konden en mochten afbeelden. Hoofdzakelijk in de kalenderserie, waarvoor de gebr. Van Lymborch de eerste krachtige impuls gaven met een zichtbaar effect op navolgers. |
Overmouwen van oliedoek, Katwijk 1948. Arnhem, Rijksmuseum voor Volkskunde "Het Nederlands Openluchtmuseum"
Een goed idee is nooit weg
Die losse mouw heeft de eeuwen doorstaan tot vandaag toe. Hij of zij heeft het overleefd als mooie accessoire én als werkmouw of bescherming. En soms als een mix van beiden. Sommige mouwen zijn voor langdurig huishoudelijk gebruik en anderen zijn van het wegwerpsoort. Je komt ze tegen in klederdrachten waar altijd al veel historische elementen lang hebben kunnen overleven. En er zijn modieuze mouwen als nep tatoos en sunscreen sleeves en er zijn super functionele voor in de sportwereld. Die losse mouw… daar was duidelijk niks mee loos. |
Overmouwen uit Hindeloopen, 1900. Arnhem, Rijksmuseum voor Volkskunde "Het Nederlands Openluchtmuseum"
Huissen/Barchem, 2023-07-22 Rianet Knevel/Jacobus Trijsburg |