Hernoemd tot Van Lymborch
Gebroeders Van Lymborch krijgen na 600 jaar weer hun eigen naam!
|
Op 22 augustus 2018 vond in het Stadhuis Nijmegen de officiële naamswijziging plaats van de Stichting Gebroeders van Limburg in Stichting Maelwael Van Lymborch. Deze stichting beijvert zich sinds eind 2002 om deze kunstenaars, die in Nijmegen geboren en getogen zijn, en het ten nauwste daarmee verwante schildersgeslacht Maelwael, aan de vergetelheid te ontrukken en hen de verdiende plek in de Nederlandse kunstgeschiedenis te bezorgen.
Deze verandering in de schrijfwijze is gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek en volgt op het voorstel van drs. Pieter Roelofs, woonachtig te Nijmegen en Hoofd schilderijen en beeldhouwkunst van het Rijksmuseum. Zijn voorstel is met onderzoek van de stichting verder onderbouwd en gedocumenteerd. Hun stelling luidt dat tot op heden niet de correcte, in de Nijmeegse en Gelderse bronnen voorkomende schrijfwijze, is gehanteerd, maar een vertaling van de Franse schrijfwijze. De schrijfwijze ‘Van Limburg’ heeft tot vandaag de dag tot veel verwarring en grove misvattingen geleid, zelfs in academische kringen van kunsthistorici en historici. |
Aldus hebben zij zeshonderd jaar na hun leven en totstandkoming van hun fabelachtig oeuvre hun oorspronkelijke Nijmeegse naam terug gekregen.
Het wetenschappelijk onderzoek en de daaraan verbonden stellingen zullen binnenkort gepubliceerd worden in de eerste boekuitgave van de Maelwael Van Lymborch Studies, een academische uitgave van Prebols Publishers, gesteund door de Stichting Maelwael Van Lymborch, de Radboud Universiteit (prof. dr. Jos Koldeweij) en het Rijksmuseum (drs. Pieter Roelofs). Het boek kan HIER worden besteld. De Nederlandse schrijfwijze is sinds 1919 ‘gebroeders Van Limburg’. Dit is de Nederlandse vertaling van hun Franstalige naamgeving: Frères de Limbourg. Johan Huizinga publiceerde deze letterlijke vertaling uit het Frans in een tijd dat men dacht dat deze drie broers Fransen waren. Het zou tot 1954 duren, voordat de Duitse archivaris Gorissen de Nijmeegse herkomst van de kunstenaars ontdekte. Het pleidooi voor de naamswijziging is uitgebreid beargumenteerd met de volgende overwegingen: |
|
Van Limburg geen familienaam
1. Er is geen enkele historische bron die hun familienaam schrijft als Limburg of Van Limburg.
Deze is later verzonnen na de transitie van het Middelnederlands naar Nieuwnederlands rond 1500. 
Van Lymborch in de Schepenprotocollen
2. In de contemporaine bronnen uit Nijmegen, de Schepenprotocollen in het Latijn, komt de naam
Lymborch maar liefst 16 maal voor. De naam Limburg geen enkele maal. De oudste vermelding uit 1366 staat in het oudste Nijmeegse Burgerboek.
|
protocollen in het Latijn zijn geschreven. Volgens prof. dr. Jozef Janssens, expert in de middeleeuwse letterkunde, is in het taalgebied van het hertogdom Lymborch en in de Roman van Heinric en Margriete van Lymborch het voorzetsel van hun familienaam zeker niet De Lymborch, maar Van. De Lymborch is de zesde naamval in het Latijn. De ablatief geeft aan waar men vandaan komt en is geen Middelnederlands. |
|
Standardization of Geographical Names
3 De familienaam Van Lymborch is een toponiem met een voorzetsel. Het geeft aan dat deze familie afkomstig is uit de stad Lymborch in het hertogdom Lymborch. Dat hertogdom bevond zich tussen Aken en Luik.
Pieter Roelofs stelt in zijn voorwoord van de Maelwael Van Lymborch Studies dat de schrijfwijze Van Lymborch aansluit bij de resoluties van de United Nations Conferences for the Standardization of of Geographical Names. Deze resoluties raden aan de geografische namen te baseren op de oorspronkelijke lokale bronnen, met inachtneming van internationale herkenbaarheid en verstaanbaarheid. De schrijfwijze Van Lymborch voldoet aan deze criteria. 4 De familie Van Lymborch bewoonde panden in de Borchstraat, bij de Borchpoort, de Kleine Borchstraat en Nieuwe Borchstraat. Conform de schrijfwijze die Gorissen heeft gehanteerd in zijn Stedeatlas van Nijmegen uit 1956 en die gebaseerd was op uitgelezen bronnenonderzoek, zowel in de archieven als in de literatuur.
|
5 De naam Van Limburg of Limbourg leidt tot heel veel verwarring, omdat men denkt dat de huidige Nederlandse provincie Limburg met de familienaam van doen heeft. Zo schreef prof. dr. Jeroen Stumpel van de Universiteit Utrecht nog in 2016 in het boek Het reizend detail. Nederlandse schilderkunst in de 14de en 15de eeuw, waaraan 19 vooraanstaande kunsthistorici een bijdrage leverden en uitgegeven is door Openbaar Kunstbezit, dat ‘de twee [sic] gebroeders Van Limburg’ zo heten, omdat Nijmegen toen (in de middeleeuwen) behoorde tot de provincie Limburg.
Die provincie is echter pas in 1866 opgenomen in het koninkrijk der Nederlanden en de naam was een verzinsel van koning Willem I, die de hertogstitel voerde. De provincie Limburg is vernoemd naar het hertogdom Lymborch uit de middeleeuwen, dat nooit op huidig Nederlands grondgebied heeft gelegen en derhalve niets met de huidige provincies 'Limburg', noch in Nederland, noch in België, van doen heeft. Beide provincies liggen noordelijker dan het oude hertogdom Lymborch. Eberhard König en andere kunsthistorici gingen Stumpel voor in deze vergissing. |
Hertogdom Gelre (groen), Hertogdom Gulik (blauwgroen), Hertogdom Lymborch (oker) ca. 1400. Reconstructie kaart Gelre-Gulik-Lymborch © André Stufkens & Jacobus Trijsburg, Nijmegen / Barchem, 14 september 2018
|
De Roman van Lymborch
Op 1 oktober 1516, ruim 500 jaar geleden, werd de roman Historie van Margarieta van Lymborch in Antwerpen voor het eerst gedrukt. De liefdes- en avonturenroman over Margriete en Heinric uit het hertogdom Lymborch (veertiende eeuw), bewaard in een groot aantal handschriften en vanaf 1516 vaak gedrukt, behoort tot de meest verspreide romans, en werd tot ver in de Duitse landen gerecipieerd. |
|
|
De Roman van Lymborch
6 Het taalgebied van de hoofdstad Lymborch en het hertogdom Lymborch, waar de familienaam vandaan kwam, behoorde tot het Middelnederlands oftewel het Plat Diets. De familienaam is dus van oorsprong nooit Frans geweest. Hun familienaam werd daar min of meer hetzelfde uitgesproken en geschreven als in Nijmegen, omdat Nijmegen tot hetzelfde taalgebied behoorde. Natuurlijk werd daar niet hetzelfde dialect gesproken en was er ook nog geen sprake van een eensluidende spelling, schrijfwijze of taalsysteem. Vandaar de vele varianten. Maar het was zeker geen Frans, noch Latijn.
Interessant is om te kijken naar een beroemde tekst die eind 13e eeuw, begin 14e eeuw is geschreven in het hertogdom Lymborch over de dochter en zoon van de hertog. De Roman van Lymborch (Roman van Heinric en Margriete van Lymborch), die mogelijk in 1318 werd voltooid, telt ruim 23.000 verzen. Het gaat hier om een hoogst uitzonderlijk werk. In de Middelnederlandse literatuur is het de enige oorspronkelijke (niet-vertaalde) roman die de ontwikkeling in hoofsheid en liefde beschrijft op een manier die de vergelijking met de Franse epiek van de Middeleeuwen glansrijk doorstaat. 
|
Kunstenaars in Frankrijk
7 Van Dongen, Van Gogh, Van Spaendonck, Van Eyck... en derhalve Van Lymborch?
Alle Nederlandse schilders die in Frankrijk naam en faam kregen hebben hun Nederlandse naam behouden, inclusief het voorzetsel ‘Van’. Waarom dan bij de Van Lymborchs niet? Het is in het Nederlands nooit Jan van Eik, Vincent van Goch of Van Spaandonk. Evenmin is het Johan Maalwaal. Met de op contemporaine bronnen gebaseerde schrijfwijze van de Van Lymborchs plaatsen we de in Nijmegen geboren kunstenaarsfamilie nog meer in de Nederlandse traditie, waarvan zij de grondleggers zijn. We stellen ze gelijk aan Van Eyck, Breughel, Vermeer, Rembrandt, Van Gogh. Natuurlijk behoren zij ook tot het Franse culturele erfgoed, zoals dat tevens voor Scheffer, Jongkind, Van Gogh en andere in Nederland geboren kunstenaars geldt, maar dat hoeft niet te betekenen dat hun familienaam in het Nederlands zou moeten veranderen in een vertaling vanuit het Frans. Het sluit aan bij de eerdere beweging, waarin Jean Malouel internationaal tegenwoordig in het algemeen wordt vertaald als Johan Maelwael, naar zijn oorspronkelijke Nederlandse naamgeving. Daartoe heeft Friedrich Gorissen in de jaren vijftig en de catalogus van Roelofs/Dückers uit 2005 een belangrijke impuls gegeven. Enigszins "koloniale Franse stijl"
8 In België is in tegenstelling tot Nederland al vanaf de 19de eeuw door Belgische kunsthistorici het werk van Van Eyck beschreven. Het is daarom niet het Franse ‘Jean d’Eyck’ of het Nieuwnederlandse ‘Jan van Eik’, maar de Middelnederlandse naam ‘Van Eyck’, die wordt gehanteerd. We volgen derhalve
deze gangbare praktijk, door ook de Van Lymborchs hun Middelnederlandse familienaam terug te geven: derhalve niet Van Limburg, maar Van Lymborch. Het getuigt daarmee tegelijkertijd van zelfbewustzijn van de lokale en regionale kunsthistorici dat zij eindelijk na 150 jaar afstappen van de enigszins ‘koloniale Franse stijl’ Van Limburg |
|
Van Lymborch in Wapenboek Gelre Deze afbeelding van Herman en/of Willem Maelwael van het wapen van de Heer van Lymborch in het Wapenboek Gelre is het beste bewijs van de juiste schrijfwijze. Dichter bij de familie Maelwael Van Lymborch kan men niet komen, omdat zij het zelf zo hebben geschreven. Pieter Roelofs schreef in navolging van Friedrich Gorissen dat de wapens in het Wapenboek Gelre van de hand van Herman en/of Willem Maelwael zijn. |
|
|
Kunsthistorische miskenning en blunders
9 Vanaf het begin van het onderzoek naar hun werk, sinds 1881, heten zij Frères de Limbourg, omdat in aanvang met name Franse onderzoekers de toon hebben gezet. Eigenlijk is de wetenschappelijke
inkleuring vanuit Nederlandse hoek altijd bijzonder zwak geweest. Vóór 2005, toen de magnifieke catalogus onder redactie van Pieter Roelofs en Rob Dückers verscheen, lieten Nederlandse kunsthistorici de Gebroeders systematisch links liggen.Verbazing- wekkend zo'n constatering. Dit in tegenstelling tot Franse, Belgische, Britse, Duitse, Amerikaanse of Italiaanse kunsthistorici van naam en faam, denk aan Léopold Delisle, Paul Durrieu, Friedrich Gorissen, Margaret Rickert en Millard Meiss. 
|
Sterker nog: in Nederland wordt er voortdurend
geblunderd, van de Nijmeegse cultuurfilosoof Ton Lemaire die in zijn beroemde Filosofie van het landschap (1970, herdrukt tot 2006) schreef dat de Van Limburgs Vlamingen waren, Herman Colenbrander die in 2006 promoveerde op zijn stelling dat de gebroeders Van Limburg de Très Riches Heures niet hebben vervaardigd, tot prof. dr. Jeroen Stumpel in zijn boek uit 2016. De reden van dit negeren en zwakke onderzoek is vermoedelijk gelegen in het feit dat in Nederland de strijd om onze onafhankelijkheid, de Gouden Eeuw en het protestantisme de ankerpunten vormen, zowel in de vorming van de nationale identiteit als in de kunsthistorische beeldvorming. |
|
Grondlegger Nederlandse schilderkunst
|
Gelre, bakermat Nederlandse schilderkunst
|
|
In alle ons omringende landen zijn de middeleeuwen en het katholicisme juist bepalend voor identiteit,
natievorming en kunsthistorie. De katholieke middeleeuwen zijn in Nederland echter systematisch onderbelicht. Daar kwam het Rijksmuseum met de expositie van Maelwael wederom achter. Daar is relatief weinig werk en weinig kennis in huis over de vroege 15e eeuw, laat staan de periodes daarvoor. Heel lang begon de Nederlandse geschiedschrijving bij Geertgen tot St. Jans (uit Haarlem) of met Jan van Eyck. Dat nu pas Johan Maelwael wordt erkend als de oervader, grondlegger van de Nederlandse schilderkunst – zowel in Nederland als daarbuiten - is daar een sprekend gevolg van. Die miskenning van de middeleeuwen door het calvinistische Nederland valt samen met ‘ollandocentrisme’. ‘In den beginnen was Haarlem’, zo stelde Karel van Mander in zijn 17e eeuwse Het Schilder-boeck over de Noord-Nederlandse kunst: ‘dat te Haerlem is van oudts ontstaen, en begonnen de beste en eerste maniere van Landtschap te maken’. Let wel: dat is één eeuw na de Van Lymborchs! |
Dat in het hart van het oude hertogdom Gelre, in de huidige provincie Gelderland en niet in de Randstad, de bakermat van de Nederlandse schilderkunst zou kunnen liggen is ‘onoirbaar om te denken’, zo stelde prof. G.J. Hoogewerff al scherpzinnig vast in 1962. Deze professor, nog steeds tot op heden de enige in Nederland, die het aangedurfd heeft om in zijn eentje een overzicht van De Noord-Nederlandsche Schilderkunst te schrijven, had wel oog voor de kunst in de ‘buitengebieden’ en noemde zelfs de kunst in het hertogdom Gelre vooroplopend op Utrecht en Holland. Dat is hem niet in dank afgenomen.
In dit klimaat is het dus niet vreemd dat zo’n 150 jaar lang de familie Van Lymborch haar oorspronkelijke naam heeft verloren, vervangen door een Franse of Nieuwnederlandse of Duitse. De echte familienaam moest in ere hersteld worden. Na hun werk is ook hun naam weer thuisgebracht. André Stufkens © Nijmegen 2018-09-01 |