Muts vilten
Hoe aan een vilten muts te komen... / Rianet Knevel
1 / Vilten kegelvorm met strakke randen
2 / Hoog opgeslagen achterkant, puntige voorkant
De Robin Hood hoed, in het Frans chapeau à bec, in het Engels vaak bycocket geheten, is in veel gevallen gemaakt van vilt en gevoerd. Deze hoofdbedekking was populair bij jagers, reizigers en boogschutters. We komen ze tegen bij de hoogste adel, maar ook bij de gewone man of vrouw. Op wapenschilden komt deze hoofddracht als attribuut geregeld voor in de helmtooi. De verbreiding kent geen grenzen; zowel in Italië en Engeland als in de rest van Europa, was deze hoofdbedekking favoriet.
|
De muts een 'must'
Een wind- en waterafstotende muts was een 'must' in de middeleeuwen. De armste muts kon je maken door wol te vilten of te vervilten. Er zijn twee manieren om zo'n muts te maken: 1. Door een muts te breien van tamelijk los gesponnen wol en de gebreide muts daarna in zijn geheel te vervilten. Dit vervilten is een nabewerking, die eigenlijk 'vollen' genoemd moet worden. 2. Door gekamde losse wolvezels direct in de vorm van een muts te vilten. Een muts vilten Deze laatste werkwijze is door het atelier van “Het Woud der Verwachting” in het verleden meermalen met succes toegepast. Wel kon het lastig zijn zo’n muts gelijkmatig te vilten. Later te dikke of te dunne delen corrigeren is niet altijd even makkelijk. Het uitgangspunt is – kort samengevat – dat je de wol moet pesten. Alles doen wat verboden is als je wol juist mooi wil houden: teveel zeep gebruiken, teveel heet water gebruiken en wrijving veroorzaken door te kloppen en te kneden. Wil je weten hoe je dat zelf kan doen? Als zeep gebruik je groene (of gele) zeep of ouderwetse Marseillaanse zeep. Het is een heel geklieder, een aardig karweitje bij mooi weer buiten. Op internet staat dit tweede procedé uitgebreid en met foto’s beschreven: https://nl.pinterest.com/pin/462252349232383268/ Hoe deden ze dat vroeger en hoe doen sommige herdersvolken dat nu nog steeds? Ook zonder zeep. Je kunt namelijk prima vilt maken met je eigen urine. Al wat je nodig hebt is een ondiepe bak of een steen met een flinke kuil, ongewassen schapenwol, zoals bij dit grauwe exemplaar (fig. 1 en 2), urine, water, een stevige stok en je beide handen. |
De grenzeloze verbreiding van de Robin Hood hoed
Door met de cursor over de afbeeldingen te gaan, verschijnen de bijbehorende onderschriften
- Drie waarschijnlijk dubbel gevilte mutsen op de bovenste rij
- Drie gevoerde mutsen, waarvan de laatste een moderne imitatie op de tweede rij
- Drie gevilte grauwe mutsen, mogelijk van ongeverfde wol op de onderste rij
|
Tweekleurig vilten de middeleeuwse praktijk
De illustraties op de bovenste rij (fig. 3, 4, 5) laten tweekleurige vilten mutsen zien met een verschillend gekleurde binnen- en buitenkant. Meestal waren die mutsen gemaakt door twee kleuren wol op elkaar vilten. Je hebt dan dus 1 dikke viltvorm waarvan de binnen- en de buitenkant verschillend van kleur zijn. Heel zelden waren ze gevoerd (afb. 6), soms met bont, soms met zijde. De moderne muts op de middelste rij (fig.8) is gemaakt van twee kleuren vilt, waarbij de gekleurde voering te zien is als je de rand omslaat. Op de onderste rij is de meest simpele grauwe gevilte muts te zien die je van een kegelvorm kan vouwen (fig. 9, 10, 11). Je slaat de achterkant hoog op en vouwt de voorkant in een punt. Herdersvolken in de Andes maken deze primitieve mutsvorm nog steeds. De muts waar de hoedenmaker op fig. 21 mee in zijn handen staat, is ook zo'n vilten kegelvorm met strakke randen. De hoedenmaker slaat de muts in vorm; het kloppen is onderdeel van het verviltingsproces. |
12 / In onze tijd is het tweekleurig vilten nog lang niet in het vergeetboek geraakt. Vilten sloffen zijn in bijna alle kleuren van de regenboog verkrijgbaar. De dragers weten de warme wol wel te waarderen.
|
Vilten mutsen met een rolrand van uiteenlopende datering en herkomst
Door met de cursor over de afbeeldingen te gaan, verschijnen de bijbehorende onderschriften
21 / Konrad von Ammenhausen, Schachzabelbuch - Cod.poet.et phil.fol.2 203r . 1467. (detail) Volders van gebreide mutsen.
|
Een gebreide muts vervilten
Vrouwen breiden mutsen en herders deden dat waarschijnlijk ook. Als je breit met losse handgesponnen wol krijg je een vrij los breisel. Als je die muts daarna kookt en flink roert en met een dikke stok in de pan stampt, de natte muts met stuk stof erin gepropt flink een pak slaag geeft met die stok en kneedt, dan krimpt het breisel. Het wordt heel dicht, alle vezels raken in elkaar gehaakt en het gaat eruit zien als vilt. Wat je wel eens is overkomen als je per ongeluk een mooie wollen trui in de wasmachine hebt gegooid. Voorgoed bedorven. Maar deze muts is helemaal niet bedorven, wel winddicht en bijna waterafstotend. Als je het oppervlak van de muts voorzichtig opborstelt zodat alle haartjes dezelfde kant op liggen, werkt je muts als een rieten dak. De regen loopt er af. Dit soort gebreide mutsen kan je heel goed herkennen aan de omgerolde rand. De bonnetten op fig. 21 bij de bonnettenmaker hebben de zo kenmerkende omgerolde randen van een breisel, dat zonder boordsteek, alleen met rechtse steken word rondgebreid. De mutsen werden in eerste instantie niet door de bonnetier gebreid. Ze werden door vrouwen thuis gebreid. Het halffabricaat werd bij de bonnetier ingeleverd en door hem gevold. Wat leuk is dat je ook kan zien dat hier de volder aan het werk is geweest om de mutsen op te kammen; bij de mutsen aan het rek steken de haartjes duidelijk zichtbaar uit. |
De mutsenbreister vertelt hoe nu het vervilten van mutsen in zijn werk gaat
22 / Los met een ronde breipen gebreide wollen muts
|
23 / De eerste muts ongewassen, de tweede te heet gewassen en gepest
|
|
Het procedé dat onlangs met veel succes is toegepast, gaat als volgt. Je gaat uit van 150 à 200 gr. wol. Daarvan brei je een muts op vier naalden 1,5 maal de omvang en de hoogte van het hoofd waar deze op moet passen. Je wast hem (inclusief ander wasgoed, dat niet pluist plus een paar tennisballen) op 60 graden ℃. Als de natte muts uit de machine komt, kun je die om een bal spannen met de juiste doorsnee en zo laten drogen.
|
Het lijkt erop dat dit type muts vooral in de 15de eeuw in zwang kwam, gezien de weergave in miniaturen. (fig. 15, 17, 18, 21) Mutsen uit de 14de eeuw en lijken niet gebreid te zijn maar blijkbaar rechtstreeks uit viltbare wol vervaardigd. (fig. 13, 14, 16) De Robin Hood hoed is aanvankelijk op die manier geproduceerd. (fig. 9, 10) In het Engels wordt deze bycocket en in het Frans châpeau à bec genoemd.
|
Als de beoogde drager niet tot de hoogste in rang en stand behoort, ligt het voor de hand een kleur te kiezen van naturel wol, ongeverfd variërend van zwart naar grijs tot crême. Verder alle tinten bruin van donker tot beige. Wie echter kiest voor zeer sprekende kleuren, met name rood, blauw of groen, gaat feitelijk uit van geverfde wol, die voornamelijk bedoeld was voor mensen van een hogere rang en stand.
|
Hoe men vroeger laken en mutsen volde...
24 / Vlaamse lakenververs roeren met stokken een wollen lap door de verfkuip om scharlakenrode stof te produceren. Liber de Natura Rerum / Le livre des Proprietez des Choses, Bartholomeus Anglicus. Londen, British Library, Royal MS 15 E, III, f269
|
25 / Lakenvolder in het middeleeuwse Hausbuch van de Mendelschen Zwölfbrüderstiftung Neurenberg
|
|
Dat vollen van wollen stoffen werd gedaan door een volder en het voldersgilde had het druk. Want ze volden vele meters geweven stof.
Het bonneteriegilde mocht echter de door vrouwen thuis gebreide mutsen vollen en later ook de gebreide kousen. Daar hadden ze in Frankrijk al in de 13de eeuw koninklijke goedkeuring voor gekregen. Het vergde ook een iets andere techniek dan het vollen van hele lappen stof. Men schoof een mal in de muts, of in de kous, zodat de vorm strakgespannen stond en kamde dan de haartjes netjes in een vleug. 
28 / Fritz Schmidt, 1541, Middeleeuwse Hausbuch van de Mendelschen Zwölfbrüderstiftungen Neurenberg, Amb. 317.2° Folio 161 verso (Mendel I) (2)
|
Prehistorische en Antieke voorgangers
Vilten als procedé was al ver voor de jaartelling bekend. In Europa zijn de Romeinen er al mee bezig geweest. Het is aannemelijk dat deze wijze van bewerken bij herdersvolken gemeengoed was. Voor meer informatie:
https://www.yumpu.com/nl/document/read/18350735/oorsprong-vilten-mekenart
Vilten als procedé was al ver voor de jaartelling bekend. In Europa zijn de Romeinen er al mee bezig geweest. Het is aannemelijk dat deze wijze van bewerken bij herdersvolken gemeengoed was. Voor meer informatie:
https://www.yumpu.com/nl/document/read/18350735/oorsprong-vilten-mekenart