Paard en mens

Hoe de gebroeders Van Lymborch paard en mens verbeeld hebben

VAN DE REDACTIE

Reinald IV werd in 1402 hertog van Gelre, in hetzelfde jaar dat de Van Lymborchs waren begonnen de Bible moralisée te verluchten in opdracht van de Bourgondische hertog Filips de Stoute. Filips stierf in 1404, zijn broer Jean de Berry nam de gebroeders in dienst.
Zij bleven voor hem werken tot 1416, toen zij en Berry overleden aan de pest. Al die tijd fokte Reinald IV van Gelre op zijn stoeterij in Hattem paarden. De Franse connétable bezocht zijn stoeterij, liet paarden monsteren en selecteerde voor Frankrijk de allerbeste. De gebroeders kwamen telkens naar Gelre en ongetwijfeld te paard. Dat hun eigen hertog paarden fokte, die de Franse connétable van hem kocht, terwijl de gebroeders in Gelre en in Frankrijk in dezelfde kringen verkeerden, zelf paard reden en in hun werk die paarden zodanig wisten te verbeelden dat wij daar nu nog een levendige voorstelling van krijgen, dat alles bijeen, is dat niet heel bijzonder?

Jacqueline Poot laat een hoogstandje zien. Op het paard ligt een zadeldek met daarop de geborduurde rode rozen van het oude wapen van de graven van Gelre. Dat herinnert aan de sage over de Drakendoders, Wichard en Lupold / foto © Dorine Stijkel, 2019

Jacqueline Poot, als ervaren amazone actief bij Het Woud der Verwachting betrokken, bekeek hun werk. Wat zij heeft geobserveerd lezen we nu in haar bijdrage.

Het paard en de mens hebben een lange innige relatie / Jacqueline Poot

Al vanaf ongeveer 4000 jaar voor Christus werden paarden getemd, gefokt en gebruikt als trek-, last- en rijdier. De oude Grieken hadden al paardensport onderdelen in hun Olympische spelen. Egyptenaren en Romeinen hadden een cavalerie, waar paarden voor een strijdwagen werden ingezet bij oorlogsvoering. Voor dit alles werden relatief kleine paarden gebruikt. We zouden ze nu pony's noemen. Maar de Arabieren begonnen rond het jaar 600 met het fokken van grotere en snellere (langbenige) paarden. Paarden die
met de Moren naar Europa kwamen.

1. Gebr.Van Lymborch, St.Joris in gevecht met de draak, Les Belles Heures, f167r. New York, The Cloisters / Metropolitan Museum.

In de Middeleeuwen was er behoefte aan grote, sterke paarden om de ridders met hun harnassen te kunnen dragen (fig.1). Kleinere paarden werden wel gebruikt als snelheid belangrijker was. Als je fig.1 en fig.2 met elkaar vergelijkt, zie je dat het eerste paard groter en langbeniger is, het andere lijkt meer gedrongen, meer pony-achtig te zijn.
Na de uitvinding van het buskruit werd het dragen van een harnas zinloos en kregen paarden een nieuwe rol. In de cavalerie van die tijd moesten paarden juist weer snel en wendbaar zijn in plaats van groot en sterk. Zwaardere exemplaren werden nog wel gebruikt om kanonnen te verplaatsen. Door fokkerij en selectie is het paard dus steeds aan de behoefte van de mens - en zijn oorlogsvoering - aangepast.

2. Gebr.Van Lymborch, meiblad,. Les Belles Heures, f6. New York, Cloisters / Metropolitan Museum

Paarden beleren - een must

Voor alle paarden, of ze nu in de landbouw, in de oorlog of in de Olympische spelen acteren, geldt dat ze behalve doelmatig gefokt, ook op de juiste manier opgeleid en getraind moeten zijn. Zo'n 400 jaar voor Christus schreef Xenophon - een Griekse generaal - al een standaardwerk over paardrijden. Mede doordat het gebruik van het paard door de tijd veranderde en het paard andere dingen moest kunnen, veranderden ook de ideeën en inzichten over training en opleiding van paarden. Meer hierover vind je in een interessante (Engelse) documentaire van historica Lucie Worsley over klassieke dressuur van paarden en hoe die is verweven met oorlogsvoering - echt een aanrader!

Op veel afbeeldingen uit de Middeleeuwen - ook die van de gebroeders Van Lymborch - staan paarden afgebeeld in een laterale gang. Daarmee bedoelen we dat een voor- en een achterbeen aan dezelfde kant tegelijk worden opgetild, terwijl de benen aan de andere kant aan de grond blijven. (fig.1, 2, 3, en 4)
In onze tijd zijn er weinig paarden die van nature deze beweging laten zien. Bij het IJslandse paard is de neiging tot laterale gangen in het ras gefokt en kun je dit, na training en met de juiste hulp (commando), van zo'n paard vragen. Het zou kunnen dat in de tijd van de gebroeders Van Lymborch relatief veel paarden die neiging tot lateraal gaan hadden en dat ze werden getraind om die gang te gebruiken.

3. Gebr.Van Lymborch, Jean de Berry op reis. Les Belles Heures, f223v. New York, Cloisters / Metropolitan Museum

4. Gebr.Van Lymborch, Heraclius brengt het kruis terug naar Jeruzalem. Les Belles Heures, New York, Cloisters / Metropolitn Museum

Maar... wat opvalt is dat de paarden in de afbeeldingen weinig tot geen voorwaartse snelheid lijken te hebben. En dat is bij een laterale gang (ook wel telgang genoemd) wel van belang. Wanneer de telgang traag is, is deze namelijk niet comfortabel voor de ruiter omdat je heen en weer geschud wordt. Een hele snelle telgang, de zogenaamde rentelgang, is wel comfortabel voor de ruiter maar dan ga je echt op racesnelheid. Op de afbeelding van Joris en de draak (fig.1) lijkt het paard bijna stil te staan. Maar een paard kán niet op twee benen aan één kant stilstaan!

Wat is hier dan aan de hand? Zou het kunnen dat de gebroeders Van Lymborch niet precies wisten hoe de beenzetting van het paard is? Dat is niet eens zo'n heel gekke vraag; probeer zelf maar eens een tekening te maken van een paard in stap, draf of galop... Ter illustratie, pas in 1878 werd bekend hoe een paard galoppeert. De beenzetting in galop bleek anders dan tot dan toe werd gedacht en net zo geschilderd werd. Eadweard Muybridge gebruikte een opstelling van een reeks snelle camera's om een langs galopperend paard vast te leggen en bewees daarmee dat in de galop een paard even helemaal los is van de grond.
Op een heel aantal miniaturen van de gebroeders Van Lymborch staan paarden op slechts twee achterbenen (fig. 5, 6, 7 en 8).

5. Gebr.Van Lymborch toeschrijving Eberhard König, Sint Joris te paard in gevecht met de draak, Getekend Getijdenboek, f165v

6. Gebr.Van Lymborch, Blauwe ruiter in de lenterit, f5v meiblad in de kalender van Très Riches Heures. Chantilly, Musée Condé, Ms. 65.

Pessade en levade, verschillende proeven

Je kunt een paard leren om op de achterbenen te staan: dit noemen we steigeren, bijvoorbeeld wanneer hengsten met elkaar vechten. Als een aangeleerde beweging onder het zadel noemen we dat de pessade, steigeren op commando dus. De pessade zit niet in de Olympische dressuurproef, maar wordt wel uitgevoerd door bijvoorbeeld de Koninklijke Andalusische School van de Hippische Kunst in Jerez de la Frontera. Een steigerend paard staat bijna recht omhoog en van voren gezien kijk je tegen zijn buik aan; maar dat zien we niet op deze afbeeldingen.

Er is nog een andere, gerelateerde beweging waarbij het paard meer gaat zitten op de achterbenen. Dat noemen we de levade. Het onderste deel van het achterbeen komt dan bijna evenwijdig aan de grond (dus zoals een hond gaat zitten) en het paard moet veel kracht in de achterbenen hebben om daarbij de voorhand van de grond te lichten en te leunen op alleen die gebogen achterbenen. Het is een langzame, voorzichtige beweging omdat het paard zichzelf in evenwicht moet houden. Deze beweging zit óók niet in de moderne dressuurproeven, maar wordt bijvoorbeeld uitgevoerd door de Spaanse rijschool uit Wenen.
Op afbeelding 6 en 7 zie je echter dat de achterbenen áchter de achterhand staan en niet eronder. Of, zoals op afbeelding 8, staan de achterbenen wel min of meer onder de achterhand, maar niet sterk gebogen. In mijn ogen voeren de paarden op deze afbeeldingen geen levade uit.

Terre à terre

De beweging op afbeelding 5, 6 en 7 lijkt meer op een galopsprong. Ook die beweging - of iets wat daar sterk op lijkt - bestaat in de klassieke dressuur: dat is de terre à terre. De terre á terre zou je kunnen zien als een galop op de plaats: beide voorbenen komen los van de grond (precies zoals op de afbeeldingen) en daarna sluiten de achterbenen allebei aan bij de voorbenen, waarna de voorbenen weer omhoog komen (en zo verder). In het verleden werd deze oefening ingezet om het paard op het slagveld in beweging te houden (moeilijker doelwit) maar niet te veel voorwaarts te laten gaan. Het wordt ook wel gezien bij stierengevechten, om de stier te ontwijken (de beweging kan op de plaats, maar ook voorwaarts, zijwaarts, of achterwaarts). Er is letterlijk járen van training nodig om dit te leren aan een paard.
Daarnaast is er ook nog de carrière. Dat is een sterke (galop) sprong vooruit: zoals een renpaard uit de startbox komt; het zou goed kunnen dat het paard in afbeelding 7 een carrière uitvoert.
Om oefeningen zoals levade en terre á terre te kunnen uitvoeren moet het paard soepel zijn en een krachtige achterhand hebben. De paarden op de afbeeldingen van de gebroeders Van Lymborch zijn in elk geval allemaal sterk gespierd, te oordelen naar de rondingen.

7. Gebr.Van Lymborch, Les Belles Heures f72r, New York, Cloisters / Metropolitan Museum

Stoeterij in Hattem / Noord-Veluwe

Vermoedelijk gingen er heel wat jaren training vooraf aan het moment dat werd vastgelegd in de getoonde afbeeldingen. Dus ook in de tijd van de gebroeders Van Lymborch moeten er wel professionals aan te pas zijn gekomen om deze paarden te fokken en te trainen. Reinald IV van Gelre met zijn stoeterij in Hattem op de Veluwe lijkt daarvoor een geschikte kandidaat.

Reinald IV paardenfokker

Hertog Reinoud IV fokte paarden op zijn stalhouderij nabij de Dikke Tinne in Hattem, die hij persoonlijk africhtte. Op Warnsborn in de nabijheid van kasteel Rosendael kregen jonge paarden een basistraining en werden ingereden. In de hertogdommen Gelre en Gulik en in de graafschap Zutphen waren getrainde paarden nodig om van kasteel tot kasteel te reizen.

Zowel in het krijgsbedrijf als bij toernooien konden paarden niet worden gemist. Zijn paarden genoten prestige en kwamen zelfs in Frankrijk terecht.

Toen Reinald in 1423 in Hattem ziek werd, liet hij juist paarden monsteren voor de connétable de France die interesse had om paarden aan te schaffen. Reinald werd onderweg naar Rosendael bij Terlet onwel, is van zijn paard gestapt en overleden.

In de bibliotheek van zijn opvolger hertog Arnold trof men het boek aan Hoe dat men peerde sol meistere,
een echt instructieboek voor dressuur & africhting van paarden, mogelijk uit het bezit van Reinald IV.

Dat hij vazal was van koning Charles VI en gehuwd was met diens lievelings-nichtje Marie d'Harcourt,
zal ongetwijfeld ook wel van invloed zijn geweest op het succes van zijn stoeterij.

8. Gebr.Van Lymborch, Ontmoeting van de Wijzen (detail). Très Riches Heures, 1411/12-16. Chantilly, Musée Condé, Ms.65, f51v