Sergent d'armes

Verrassingen rondom de Gebroeders van Limburg en hun werk

De leider van het arrestatieteam
dat de Tempeliers gevangen neemt, draagt een houppelande en op het hoofd een kaproen, die lijken op de kledij van de man bij Berry. in het Frans: chaperon coiffé en bonnet avec le guleron au crête de coq. Vertaald:een kaproen als muts met een uitsteeksel in de vorm van een hanenkam. Miniatuur (detail): Chroniques de France ou de Saint Denis (1270-1380). Coll. BL Ms Royal 20 C VII, fol. 42v. Afkomstig
uit Frankrijk (Parijs) dat. na 1380.

Haantje de voorste

De jongeman, die afgebeeld is door de Gebroeders van Limburg in het Getijdenboek Les Petites Heures en die Jean de Berry begeleidt, draagt een kaproen op het hoofd en als teken van zijn waardigheid een staf in de hand, een ceremonial mace die van de strijdknots is afgeleid.

Bezien we hem nader, dan blijkt er op zijn kleding een pelgrimsstaf
bevestigd te zijn die bij pelgrims hoort.Zowel bij de hertog als bij de jongeman is dit teken zichtbaar, bij de eerste rood bij de ander wit.
Dat betekent dat de jongeman in de opvallende houppelande de hertog op bedevaart begeleidt als lijfwacht
- oudergewoonte te voet. De hertog heeft niet alleen een pelgrimsstaf opgespeld, maar ook in de hand. De man in roze heeft een wapen in zijn hand dat functioneel hoort bij de uitrusting van de vorstelijke lijfwacht, de sergent d'armes, dat tevens zijn gezag symboliseert.

De miniatuur is pas ca.1412 aan het Getijdenboek Les Petites Heures toegevoegd bij het gebed dat voor een behouden reis gebeden wordt.
Johan van Limburg zou de maker van de verluchting kunnen zijn. Door zijn lijfwacht mee te nemen, verzekerde Jean de Berry zich van bescherming tegen gevaren die hem onderweg konden bedreigen, het gebed alleen was onvoldoende.

Er zijn méér pelgrims die een wit insigne dragen naast een aantal met een rood insigne. Die tegenstelling doet denken aan de witte en rode roos, maagdelijk wit voor Maria, rood voor Christus die zijn bloed voor ons heeft vergoten. Zou het reisdoel van hun pelgrimage meer dan één bedevaartsoord omvatten, om zowel Maria als Jezus te eren?

In Chartres bevindt zich het heilig onderkleed van de Maagd. Andere kerken waar relikwieën van Jezus werden vereerd, zoals de spijkers
waarmee hij aan het kruis geslagen is, waren in Saint Denis en Sainte Chapelle te Parijs te vinden. Het is giswerk, we weten de reden niet,

Miniatuur van de Gebroeders van Limburg in Les Petites Heures van Jean de Berry

Herment, sergent d'armes du duc de Berry?

In de 19de eeuw herleefde de belangstelling voor de Middeleeuwen in Frankrijk. Tableaux vivants maakten het verleden zichtbaar, men ging op valkenjacht, restaureerde op grote schaal monumenten, herontdekte de archieven en men liet boekwerken met ingekleurde gravures verschijnen. In dat kader kwamen we de sergent d'armes en zelfs Jean de Berry weer tegen, hoewel minder levendig dan via het werk van de Gebroeders. Wel reikte de kennis in de 19de eeuw soms verder dan de onze. Zo wist men dat de man met strijdknots de sergent d'armes moest zijn. Hoe hij heette?Françoise Lehoux noemt in Le bourg Saint-Germain-des-Prés op p. 68:
"un sergent d'armes nommé Hermant" wat aan Hermandad doet denken, de broederschap die pelgrims naar Santiago de Compostella beschermde

De sergent d'armes liep voor zijn vorst uit als lijfwacht, kwam in actie zodra zich een situatie voordeed waarbij hij uit oogpunt van veiligheid diende in te grijpen. De functie bestaat nog steeds in Angelakssiche landen, waar hij sergeant-at-arms wordt genoemd. Deze functie bekleedt hij bij parlementen in Australië, Bangladesh, Canada, Nieuw Zeeland, Zuid-Afrika, Sri Lanka, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten.

Sergents, herkenbaar aan hun ceremoniële staven, in actie bij een rechtszitting. Miniatuur (detail) door Jean Fouquet 1459 - 1460. Le Lit de justice de Vendôme Boccace, Des cas des nobles hommes et femmes.

Begeleid door de sergent d'armes komt Jean de Berry behouden thuis van een bedevaart. Afbeelding naar een verdwenen miniatuur van de Gebroeders van Limburg uit Les Très Belles Heures de Notre Dame van Jean, Duc de Berry.

Tempeliers opgebracht door een arrestatieteam. Miniatuur in Chroniques de France ou de Saint Denis (1270-1380). Coll. BL Ms Royal 20 C VII, fol. 42v. Van origine Parijs, na 1380.

Dirk IV, Bannerheer van Wisch, is met pelgrimsstaf en strijdknots in de St. Stevenskerk te Nijmegen voor
de viering op 27 augustus 2017 in een houppelande, imitatie naar de miniatuur uit Les Petites Heures.

Chaperon met hanenkam, detail tekening Gebr.van Limburg? Coll. UB Uppsala.

Friedrich Herlin, Pelgrims naar Santiago de Compostela dragen als insigne een pelgrimsstaf op hun kleding, Paneelschildering naar Rogier van der Weyden op een vleugel van het hoofdaltaar in de St. Jakobskerk in Rothenburg ob der Tauber (ca. 1462 - 1465).

Drieluik met bewening, Cornelis Engebrechtsz. (1508 - 1510) olieverf op paneel, h 139 cm. b 133 cm. d 5,7 cm.

Het detail toont een pelgrim met staf in de hand tevens in miniatuur op de hoed tussen de Jakobsschelpen.

Het middendeel van dit drieluik is geschilderd als een Gotisch portaal met zes kleine scènes uit de jeugd en het lijden van Christus. Samen met de bewening van het dode lichaam van Jezus in het midden, vormen ze de zeven smarten van Maria. Het altaarstuk stamt uit het nonnenklooster Mariënpoel, even buiten Leiden. Voordat het klooster in 1572 tijdens een tweede Beeldenstorm werd verwoest, kon het drieluik in veiligheid worden gebracht.

Klik voor het paneel in het Rijksmuseum Amsterdam op de foto van het detail of op Drieluik met Bewening.