Gebreid of niet gebreid 4

Gebreid of niet gebreid, dat is de kwestie - DEEL 4 / Rianet Knevel

Door wie werd er gebreid? Was breien wel zo sjiek en bijzonder en duur als vaak wordt beweerd?

Het hangt er maar van af waar je kijkt. In Noord- Europa vinden we in het rijke 4de-eeuwse graf van een vorstin van de Alamannen in Haßleben een set breinaalden (deel 2, afb. 24). Die vorstin heeft zeker gebreid. Ook de breinaalden die in Kupros en Metz zijn gevonden, lagen in vrouwengraven.
Dit suggereert dat breien in Noord-Europa een specifiek vrouwelijke activiteit was die ooit ook door hooggeplaatste vrouwen werd beoefend.
Maar in de 13de eeuw breiden Spaanse koninginnen zeker niet. Daar en toen was breien door de Fatimiden
uit Noord Afrika geïmporteerd en het werk van geschoolde waarschijnlijk islamitische ambachtslieden. Het breien was daar verfijnd en kunstig, vaak veelkleurig en op super dunne naalden met 8 steken per cm en werd door de adel en de hoge kerkelijke leiders zeer gewaardeerd.
Zo verschijnen in de 13de eeuw in heel Zuid-Europa zijden handschoenen voor bisschoppen in de kerkelijke liturgie, (afb. 34). Een absoluut luxeproduct en zo populair dat de paus zich genoodzaakt zag het gebruik ervan te reguleren.

34 / Rodrigo Ximenez de Rada, 1274, handschoen, zilver en zijde

35 / Herders met gestreepte kousen, Luttrel Psalter, 1425

36 / Ambachtslieden met tweekleurig gebreide kousen. 1420

37 / Voetloze kousen, 15de eeuw

38 / Heilige Quietra breit sokje, 1460

Breivondsten van wol

De oudste breivondsten zijn echter van wol en de afdrukken in klei van wat mogelijk breisels zijn, suggereren ook het gebruik van wol. Het is dus aannemelijk dat de eerste breiers bij veehouders moeten worden gezocht. De Kopten beginnen in de 8ste eeuw daar katoen bij te gebruiken en de Fatimiden hebben de zijde toegevoegd. Dan pas wordt een breisel een luxeartikel. Maar in essentie is breien een techniek van veehouders, van herders en werd er wol gebruikt. Dat weten we omdat b.v. Jehan de Brye in 1379 op verzoek van Koning Charles V van Frankrijk een verhandeling schrijft, Le Bon Bergier, waarin hij de eeuwenoude kennis vastlegt wat een goede herder van maand tot maand moet kunnen en doen om een gezonde kudde te hebben en een succesvol herder te zijn. En wat schrijft Jehan?
"En yver temps, affiert au berger que il nyt moufles pour garder ses mains de la froidure"… dat de herder in de winter wanten voor zichzelf moet breien om zijn handen te beschermen tegen de kou. Hij schrijft zelfs verderop in de tekst dat als ze verschillende kleuren wol gebruiken het er ook nog aardig uit ziet. En dat was blijkbaar inderdaad de gewoonte. We zien dat terug op afbeeldingen van herders bijvoorbeeld in het Luttrel Psalter (afb. 35) of bij andere ambachtslieden in een manuscript over oorlogvoering. (afb. 36)
In het noorden waar het klimaat om warmere kleding vroeg, breien ze in elk geval vanaf ca. 1100. Onder andere mutsen, wanten en kousen, soms voetloze kousen (afb. 37), sokken (afb. 38), ondermouwen (afb. 39), omslagdoeken, tasjes en kinderkleding.

39 / Losse ondermouwen, 1385

De breiende Madonna van de Nederigheid

De adel draagt de gebreide producten wel, maar de dames breien zelf dus niet.
Het werd als een nederige techniek beschouwd en dat zien we gedemonstreerd in schilderijen van breiende Madonna’s.
Vaak krijgt zij dan de naam ‘Madonna dell’ Umiltà’, wat wil zeggen ‘Madonna van de Nederigheid’. Ze deed immers nederig werk.
Zo zien we de heilige familie afgebeeld als het huishouden van de timmerman Jozef, met een ijverig breiende Maria.(afb. 40)
Ze breit bijvoorbeeld een sjaal of ook wel losse ondermouwen voor zichzelf terwijl het kindeke Jezus met de gekleurde klosjes garen op de draaischijf speelt. (afb. 41)
We zien de Madonna met haar kindje en er ligt een breiwerkje met vier pennen op de tafel linksachter haar naast de draaischijf met klosjes (afb. 42) Ook is Jezus afgebeeld in een gebreid truitje. (afb. 43)

40 / Madonna dell' Umiltà, Madonna van de Nederigheid, Ambrogio Lorenzetti,±1345 Abegg-Stiftung Collectie, Riggisberg, Zwitserland. Maria breit rond met vier naalden.

41 / Vitale da Bologna, Madonna dell' Umiltà o del Rochetto ± 1353. Collectie Poldi Pezzoli Museum, Milaan

Het draaiplateau met de garenklosjes komt veel voor bij de breiende Madonna’s en werd blijkbaar gebruikt wanneer er met veel kleuren en heel fijn garen werd gebreid. De Madonna dell' Umiltà o del Rochetto
uit 1353 ontleent er zelfs de naam aan. Rochetto kan worden vertaald met "spoel". Hier lijkt het Kindeke Jezus het verleidelijke ronddraaien van dit plateau niet te kunnen weerstaan en speelt het met de klosjes. Met haar breiwerkje in haar hand roept zijn moeder hem heel gewoon tot de orde.

43 / Pietro di Sano, Jezus draagt een truitje. 1450

42 / Niccolò di Buonaccorso ± 1380 Siena, Italië. Madonna dell' Umiltà. Aanwezig in het Timken museum of Art, San Diego.

44 / Maria breit op vier pennen een truitje; Meester Bertram, Annunciatie, tempera op paneel, rechtervleugel Buxtehude altaar (detail), 1400-1410.

45 / Madonna maakt naaldbinding, 1430

Naaldbinding bleef naast breien in zwang

Breien heeft de techniek van naaldbinding niet direct vervangen. Naast afbeeldingen van breiende Madonna’s vinden we in 1430 ook nog een Madonna die met naaldbinding bezig is. (afb. 45)
Waarom is dat zo? Wanten in naaldbinding of de slofachtige naaldbinding sokken zoals in Copperfield gevonden (deel 1 afb. 2) zijn namelijk veel sterker en slijtvaster dan de gebreide exemplaren.
Mogelijk werden dan ook gebreide voetloze kousen gecombineerd met naaldbinding sokken. Ook zijn er naast gebreide kousen nog heel lang genaaide kousen gedragen.

Gebreide bonnet, een populair kledingstuk

Een populair gebreid kledingstuk was de muts, bonnet genaamd. Het oudste gebreide fragment van de bonnet dateert uit ± 1100 en is te zien in het Landesmuseum Schloss Gottorf in Schleswig, Duitsland. (afb. 46)
De voorloper van de gebreide bonnet was van vilt, van naaldbinding of zelfs van gras. Maar ze werden ook al heel vroeg gebreid en graag gedragen door de heersende klasse.

We kennen een paar zeer gedetailleerd weergegeven bonnetten van twee beroemde beelden in de Dom van Naumburg, gemaakt ±1260. (afb. 47 en afb. 48)

De kunstenaar heeft de structuur van het breisel, de randsteken en de meerderingen zeer gedetailleerd in beeld gebracht. Bij Markgraaf Ekkehart is ook goed te zien dat hij onder zijn groene gebreide bonnet een rood linnen coiffe draagt die gesloten is met een koordje onder zijn kin.

47 / Markgraaf Ekkehart II, sculptuur in de Dom van Naumburg, ±1260

In de hele 14de eeuw zien we vele bonnetten, gedragen door eenvoudige mensen, weergegeven op vooral altaarstukken, o.a. Grabower Altar 1380: Isaak met een gebreide bonnet. (afb. 48), het altaar van de Liebfrauenkirche in Schotten 1390, Wildunger Altar 1403 etc. De simpele rondgebreide mutsen hadden de neiging aan de rand om te rollen omdat er nog geen boordsteken werden gebruikt. Datzelfde typerende omrollen gaan we straks ook zien bij de bovenkant van gebreide kousen.

46 / Fragment van een bonnet, ca. 1100, Schloss Gottorf, Sleeswijk

48 / Wilhelm von Camburg, sculptuur in de Dom van Naumburg, ±1260

49 / Bonnet met omgerolde rand, Grabower altaar ±1380

50 / Sion Purse 14de eeuw

Gebreide Reliektasjes uit de 14de eeuw

Naast al deze functionele gebreide producten zijn in Noord Europa ook wel fraaiere breisels gevonden daterende halverwege de 14de eeuw bijvoorbeeld een aantal reliektasjes in Sens, Frankrijk en in Chur en Sion in Zwitserland. (afb. 50)
Zo’n tasje ziet er misschien wel moeilijk uit, maar toch kon elke geoefende huisvrouw zoiets breien.

De tasjes in Chur zijn waarschijnlijk door een heel gewone vrouw uit devotie gebreid met 6 of 7 steken per cm in de breedte en 7 pennen per cm in de lengte. Daar heb je wel heel fijne naalden voor nodig en prachtige zijde, of uiterst fijne wol, maar verder hoef je uitsluitend veel geduld te hebben en goed te kunnen tellen: 3 rood, 5 groen, 2 blauw, 2 wit, enz. Ook voor eigen gebruik werden dergelijke tasjes wel gebreid.

Breiwerk net goed genoeg voor boeren?

Terwijl de adel op het vasteland van Europa ca. 1550 compleet over was gegaan op gebreide zijden kousen weigerde Koningin Elizabeth I van Engeland nog steeds gebreide kousen te dragen omdat ze vond dat wollen breisels net goed genoeg waren voor boeren. Het verarmde Engeland kon die zijde nog niet betalen.
Toch weten we zeker dat er al in de 14e eeuw gebreid werd in Engeland door de vondst van breinaalden in Aldwark. Dat is dus al 200 jaar eerder. (afb. 51)
De achternaam ’Knitter’ bestond in Engeland ook al in 1300. Elizabeth gaf dan misschien nog steeds de voorkeur aan schuin geknipte en genaaide kousen, maar ondertussen, afgaande op de belastingregisters, verdienden de knitters in Aldwark goed geld met alle gebreide goederen die werden uitgevoerd naar de rest van Europa.

51 / Aldwark breinaalden, 14de eeuw

Kunnen we iets concluderen? Ja zeker!

Breien was in de 13de en 14de eeuw al wijd verbreid in heel Europa zoals blijkt uit de vondsten in o.a. Rusland, Scandinavië, de Baltische staten, Polen, Duitsland, Engeland, Frankrijk, Italië en Spanje.
In Zuid Europa waren breisels in de 13de eeuw luxe producten, vaak van zijde en alleen voor de hele rijken en de clerus, gemaakt door geschoolde ambachtslieden. In het meer noordelijke deel van Europa waar het koudere klimaat vroeg om warme kleding, was het voor eenvoudige mensen heel gewoon zelf met wol te breien. Dat is zeker al vanaf de 11de eeuw zo en mogelijk zelfs al vanaf de 3de eeuw. Mannen en vrouwen breiden, huisvrouwen, herders en ambachtslieden breiden, maar de rijken breiden niet.

En in Parijs? Wat breiden ze daar in 1400?
Heeft Maria van Gelre toen ze nog Marie d’Harcourt heette, geweten wat breien was?
Droeg zij zelf misschien al gebreide kousen?
Wie het naadje van de kous wil weten, krijgt antwoord in de volgende aflevering.....