Elburg ideaalstad

Ideaalstad Elburg

Vergelijking met vier andere ideaalsteden in middeleeuws Europa

Op de hoeken van de vesting Elburg zijn in de 80-jarige oorlog bolwerken aangelegd. Om de stad is de buitengracht verwijd, de omwalling verhoogd en de toren bij de haven tot poort verbouwd.

Torun (Thorn) aan de Wisla, Polen. Kaart van Matthaeus Merian, 1641.

Monflanquin, Cadastre napoléonien, Archives départementales de Lot-et-Garonne

Langs ideaalsteden in de Late Middeleeuwen

Op 29 september 2017 was in Delft bij de Technische Universiteit een studiemiddag gewijd aan nieuwe steden in de Middeleeuwen. Ook ging de expositie Tour d'Europe van start die details van Elburg toont naast vier andere Europese ideaalsteden uit de Late Middeleeuwen. Deze expositie komt naar Zutphen.

Studiemiddag en tentoonstelling werpen een nieuw licht op de Middeleeuwen. In tegenstelling tot het idee dat pas na de Middeleeuwen veranderingen van betekenis hebben plaatsgevonden, blijkt tussen de 11de en 15de eeuw letterlijk het fundament gelegd te zijn van talrijke nog bestaande ruimtelijke structuren.

Kaart Elburg, detail uit de Atlas van Jacob van Deventer, 1550 e.v. jaren. Bibl. Nacional de España

Werkgroep Stedengeschiedenis / Nieuwe Steden in de Middeleeuwen
beknopte samenvatting studiedag 29 september 2017

De huidige nederzettingsstructuur van Europa is grotendeels gecreëerd in de periode tussen de 11de en 15de eeuw. Honderden nieuwe steden werden gesticht
vooral in de 13de en 14de eeuw. Landsheren van hoog
tot laag hebben in hun land nieuwe steden gecreërd met het doel hun economische, politieke en militaire macht te uit te breiden. De stichters lokten bewoners met fiscale, economische en juridische privileges of door hun onderdanen simpelweg te verplichten om zich in de nieuwe nederzetting te vestigen.
Dr. Wim Boerefijn, architectuurhistoricus,
Gemeente Apeldoorn.

Net als elders in Europa is in ons land een aanzienlijk aantal nieuwe steden uit de Middeleeuwen te vinden. Rond 1200 is het fenomeen: het creëren van een stad met economische, politieke en militaire motieven geïntroduceerd door de graven van Vlaanderen, de hertogen van Brabant en de graven van Gelre, De Gelderse Zuiderzeehaven Harderwijk is daar een voorbeeld van. Rond 1300 vond een ware explosie plaats. Denk o.a. nieuwe steden als Nieuwpoort aan de Lek, Montfoort, IJsselstein, Asperen, Vianen, Wijk bij Duurstede, Culemborg, Hattem en Delden. In plaats van hertogen en graven waren het toen vooral kleinere heren die het bouwen van een stad gebruikten om hun macht te vergroten.
Dr. Reinout Rutte, architectuurhistoricus,
Faculteit Bouwkunde TU Delft.

De Middeleeuwen zijn in de collectieve verbeelding een achterlijke periode. De expositie Tour d'Europe langs ideaalsteden in de Late Middeleeuwen laat het tegendeel zien: de 12de-14de eeuw blijkt in Europa een periode van grote bloei waarin de bevolking exponentieel toeneemt, universiteiten worden opgericht en uitvindingen gedaan.

Grootschalige ontginningen vinden plaats, bossen worden gerooid, moerassen drooggelegd, stukken zee ingepolderd en nieuwe steden gesticht. Centraal in de tentoonstelling staan vijf nieuwe steden uit die tijd: bastide Monflanquin, nowe miasto Torun, new town Caernarfon, terre nuovo San Giovanni Valdarno en de nieuwe stad Elburg.
Al tekenend en analyserend is in de verschillende stadsplannen gezocht naar overeenkomsten en verschillen. Bestaande wegen, dorpskernen of linten worden moeiteloos in de nieuw gestichte regelmatige stad opgenomen.
Hierdoor ontstaat in die nieuwe steden een spannende combinatie van regelmaat en verstoring. Het plan is voor de stichters een startpunt en geen dwingend kader. De stedenbouwtractaten uit de Renaissance en de nieuwe koloniale steden in de Nieuwe Wereld bouwen voort op de stedenbouwtraditie van de Middeleeuwen.
Ir. Jan Brouwer, stedenbouwkundig ontwerper, Gemeente Amsterdam.

Caernarvon map 1611, Puleston-Jones

Castel San Giovanni Valdarno, Valdorno Post

1. TOUR D’EUROPE. LANGS IDEAALSTEDEN IN DE LATE MIDDELEEUWEN
Ir. Jan Brouwer, stedenbouwkundig ontwerper, Gemeente Amsterdam

De opkomst van de vrije burger

Centraal in dit artikel staan vijf nieuw gestichte ideaalsteden in de Middeleeuwen: Montflanquin, een Franse stad op een heuveltop; Torun (Thorn), een Poolse tweelingstad; Caernarfon, een kasteelstad in Wales; San Giovanni, een Italiaanse voorstad van Florence en de Nederlandse kunststad Elburg.

De geografische spreiding van deze vijf laat zien dat de stichting van nieuwe steden een Europees wijd verspreide ontwikkeling was. Deze steden zijn gekozen omdat hun middeleeuwse stadsplattegrond tot op de dag van vandaag gaaf is gebleven. De meeste gebouwen zijn uit latere tijden.

Van het huidige Europese stedenpatroon is het grootste deel in de Middeleeuwen ontstaan. Deze ‘stedenboom’ hangt samen met de opkomst van de handel en welvaartsgroei. Tussen de 10de en 15de eeuw zijn ten minste 1500 nieuwe steden gesticht.
Op de kaart hieronder zijn naast de nieuwe steden de grote Europese steden aangegeven rond 1300 met 25.000 tot 50.000 inwoners. De grootste Europese steden zijn niet Christelijk, maar Islamitisch zoals Cordoba en Palermo. De werkelijke centra van macht, rijkdom en cultuur liggen tot ver na 1500 buiten Europa in steden als Constantinopel, Bagdad, Caïro en verder weg in Delhi en Peking. Dit zijn steden, waarvan een groot deel van de bevolking slaaf is.
De Europese stad is er een van de opkomst van de vrije mens, de burger.

2. VERWONDERING

De ochtend van de moderne samenleving

Het Gelderse Elburg is een mooie kleine stad met een heldere planmatige stadsplattegrond. Een regelmatige geometrische plattegrond die associaties oproept met de Renaissance, met handboeken van Stevin en Alberti en vestingsteden zoals Coevorden in Nederland en Palmonova in Italië.

Wonderlijk genoeg is Elburg geen Renaissancestad maar een Middeleeuwse stad. De Middeleeuwen zijn in de collectieve verbeelding van nu een barbaars tijdperk, bron voor games, fantasie, magie en nagespeelde veldslagen.

Hoe kan zo’n verlichte heldere stadsplattegrond ontstaan in een periode die wordt gezien als een donkere middentijd tussen Rome en Renaissance? Die tegenspraak vormt de start van de speurtocht.

In de vakliteratuur over het ontwerp van de stad worden de Middeleeuwen vaak overgeslagen, van de Klassieken springt men naar de stedenbouwtraktaten
uit de Renaissance en de regelmatig gevormde Renaissancesteden.

Deze Tour d’Europe gaat langs nieuw gestichte steden uit de late Middeleeuwen die in korte tijd opgericht zijn en vaak een regelmatige plattegrond hebben. Deze steden blijken het voorbeeld geweest te zijn voor de gestichte steden in de Nieuwe Wereld.
Door de overwaardering van de Renaissance, waarin men de Klassieke wereld als mythe en beeld van een betere wereld zag, is de ontwikkelde kennis en kunde van de Middeleeuwen volledig ondergesneeuwd. Historicus Michael Pye noemt de Middeleeuwen
de ochtend van de moderne samenleving.
Hier laten wij iets van de Middeleeuwse ontwikkeling in het maken van landschap en stad zien, dat het cliché van de achterlijke Middeleeuwen ontkracht.

3. IDEAALSTEDEN DOOR DE TIJDEN HEEN

Thomas van Aquino stelt in zijn Regimine Principum
(1265) dat de stad de beste vorm is voor het materiële en het morele bestaan van de mens. Hij meent dat de stichting van steden één van de belangrijkste taken is van een koning, vergelijkbaar met de stichting van de wereld door God.

De ideale stad is een droom van alle tijden. Bij de stichting van een nieuwe stad is men vrij van hinderlijke bestaande beperkingen. Theoretisch gezien is een tabula rasa ideaal, een leeg vlak waarop alles mogelijk is. Klassieke voorbeelden zijn het Griekse Milete en het Romeinse Castrum. Na de Middeleeuwen formuleert men eerst een theoretisch ideaal, dat later sturend wordt in de stadsontwikkeling. Voorbeelden hiervan zijn de boeken over de ideale vestingstad Sforzinda (1462) van Filarete, de tuinstad van Edenezer Howard (1898) en de torenstad van Le Corbusier (1925).
Uit de Middeleeuwen zijn er voor de aanleg van de steden geen getekende stadsplannen bekend. Middeleeuws Europa is echter een staalboek van gebouwde ideaalsteden. De niet gerealiseerde Florentijnse stad Giglio Fiorentino is in de stichtingsakte (1350) zo precies beschreven dat aan de hand van de akte de stad is uit te tekenen. Het boek over de vestingstad van Stevin uit 1594 is een theoretisch werk met als bagage de gerealiseerde Middeleeuwse steden en de nieuwe steden in de Nieuwe Wereld.

Paginagrote miniatuur uit de Bible moralisée van koning Lodewijk van Frankrijk, waar de schepping van de aarde door God is voorgesteld.
De aarde ziet eruit als een supernova zoals vaker door de zon wordt geproduceerd.

4. DRIJFVEREN ACHTER STADSVORMING

De Middeleeuwse steden markeren het begin van een moderne handelssamenleving en de opkomst van de vrije burger. Heersers verwachten door de stichting van een stad hun inkomsten en invloed te vergroten. In ruil hiervoor biedt de heerser privileges, c.q. vrijheid, aan de bewoners van de stad.
De stichting van nieuwe steden gaat gepaard met twee belangrijke documenten: een stichtingsakte en een akte van rechten of vrijheden voor de nieuwe bewoners. Stadslucht maakt vrij.
Door de ontginning van nieuwe landbouwgronden en de revolutionaire ontwikkeling in de landbouw, van het drieslagstelsel, neemt de productie en variatie enorm toe.
In het drieslagstelsel wordt het land in drieën gedeeld en afwisselend is er een deel met wintergranen, een deel met zomergranen en een deel ligt braak.

De bevolking neemt exponentieel toe waarvan een groot deel niet meer op het land hoeft te werken.
Er ontstaat ruimte voor een markteconomie. Stadsvorming hangt samen met markteconomie, met de handel. Door handel ontstaat uit een dorpsbuurt een marktplaats en transformeert een marktplaats tot een stad waar grondstoffen worden bewerkt. Daardoor ontstaan nijverheid, detailhandel, ambachten en er wordt recht gesproken.

In Europa worden in de 12de tot en met de 14de eeuw meer dan 1200 nieuwe steden met succes opgericht.
Het stichten van een stad is een risicovolle onderneming, die soms mislukte, Soms blijft het bij een stichtingsakte of het lukt niet om bewoners te trekken.

Stadsrecht Locheym 9 juii 1233, Regionaal Archief Zutphen

Stadsrecht Arnhem 17 juli 1233, Gelders Archief, Arnhem

Otto II, graaf van Gelre en Zutphen, had het er maar druk mee in 1233, stadsrecht verlenen aan de lopende band: Emmerik (31 mei), Lochem (9 juli), Gendt daartussen en vervolgens Arnhem en Elburg (13 juli).

Twee jaar eerder op 11 juni 1231 kreeg Harderwijk stadsrechten. Het oudst bewaarde zegel dateert van
8 september 1262 en toont een koggeschip op zee, waarboven een vijfbladige Gelderse roos en voor de mast een zespuntige ster. Tekst op het randschrift:
SIGILLUM BURGENSIUM DE HERDERUVICH

5. DE STAD ALS INVESTERING

Handels- en Bezettingssteden

Landsheren, kloosters en steden proberen dorpen of steden te stichten om hun economische, politieke en militaire macht te vergroten. In de kern zijn steden monumenten van opportunisme, ondernemingslust en winstbejag. De nieuwe steden draaien om handel en kolonisatie. De Hanze bijvoorbeeld is een verbond van handelssteden rond de Noord- en Oostzee dat zelf verdragen sluit en machtig is. De 14de en 15de eeuw zijn de hoogtij-eeuwen van de Hanze. Elburg en Torun maken deel uit van dit verbond. Sommige steden worden gesticht als bezettingsstrategie van een ander land of van een rivaliserende groep. De Poolse stad Torun en Caernarfon in Wales zijn bezettingssteden. Duitse kruisridders bezetten en kerstenen het Poolse Pruisen met als uitvalspunt de nieuwe fortstad Torun.
De Engelse koning Edward I voert vanuit de nieuwe vestingstad Caernarfon controle uit over de opstandige Welshmen. Het Italiaanse San Giovanni Valdarno is door de stadstaat Florence opgericht. Het is een voorpost van de stadstaat en de opmaat van een enorme gebiedsuitbreiding

Hanzesteden in het vm. hertogdom Gelre & de graafschap Zutphen

Elburg 1252? / 1367
Harderwijk 1280
Zutphen 1285
Hattem 1299
Emmerik 1307
Maasbommel 1343? / 1361
Nijmegen 1402
Tiel 1402
Arnhem 1441
Roermond 1441
Doesburg 1447
Zaltbommel vóór 1450
Venlo 1481
Gendt 15de/16de eeuw?

6. WIN-WIN-SITUATIE

Intensivering en samenwerking

De ontginning van wildernis naar landbouwgrond speelt bij alle steden een grote rol. De stad is vaak het centrum van de exploitatie van een landbouw-gebied.

Het stichten van een stad biedt zowel de nieuwe bewoner, de kolonist, als de stichter voordelen.
De kolonist krijgt een eigen te bebouwen kavel in de stad, vaak een landbouwkavel buiten de stad en meer vrijheid. De stichter krijgt zelf meer controle en meer inkomsten door de pacht. Van zelfvoorzienende landbouw gaat het naar productielandbouw.
Van extensieve begrazing en enkele gewassen gaat het naar intensieve begrazing en de teelt van graan. Monflanquin, Torun en San Giovanni Valdarno zijn nieuwe centra van landbouwgebieden. De stad biedt aan de kolonist een plek om zijn waren te verkopen.

Paréage-contract

Veel steden worden gerealiseerd door een lokale landheer in samenwerking met het centrale gezag. De landheer biedt de grond, het centrale gezag zorgt voor veiligheid en stabiliteit van de stad. Samenwerking
(paréage-contract) biedt beide partijen voordelen, de landheer heeft hogere opbrengsten van zijn grond, het centrale gezag ontvangt inkomsten uit belastingen en krijgt meer controle over zijn gebied.

Er is ook een ander scenario, waarbij de stichter met een projectontwikkelaar samenwerkt. Dit komt veel voor in noordelijk Oost-Europa en in Spanje. Zo’n projectontwikkelaar werd locator, promotor, cultor of magister incolarum en in Spanje populator genoemd. Elburg is met Arent thoe Boecop als rentmeester en bouwmeester en Willem, hertog van Gelre en Gulik, als stichter / initiator, een voorbeeld van dit scenario.

Deel van de Elburger stadsmuur van rondeel tot rondeel. Het stadskasteel torent boven de bebouwing uit / foto © Peter Bijvank, 2013.

7. WETENSCHAP EN UITVINDINGEN

Vooruitgang

De Middeleeuwen zijn naast een periode van ongekende stadsvorming ook een tijd van ontwikkeling van wetenschap en grote technologische vooruitgang.

In de loop van de 12de eeuw nemen de stedelijke scholen een beslissende voorsprong op de kloosterscholen. Tussen de 12de en 15de eeuw worden veel burgerlijke universiteiten gesticht.

Universitas betekent gilde. De kennis en de opleving van de Antieken start eerder dan in de Renaissance. In de 13de eeuw circuleren Latijnse vertalingen van de originele Griekse teksten.

De vondst van een kwadrant in de gracht van de ringwalburg op de Houtmarkt in Zutphen in 2013 be-wijst dat de kennis en kunde in de Late Middeleeuwen op technisch vlak groter was dan vermoed. Een kwadrant kan gebruikt worden bij tijdbepaling, als navigatiemiddel en bij landmeetkunde. Datering is ca. 1300, een link met de Hanze is kansrijk. De miniatuur toont een scala van instrumenten voor tijd-meting etc. rechts een kwadrant!

Uitvindingen

Ook maken de West-Europeanen op hun kruistochten vanaf 1098 tot 1254 kennis met de Klassieke cultuur. Naast kennis van de Klassieken komen ook algebra en meetkunde via de Arabische wereld in West-Europa terecht.

Oosterse uitvindingen zoals het kompas, papier, de drukkunst, stijgbeugels en buskruit worden verder ontwikkeld en op grote schaal toegepast.

Revolutionaire ontwikkelingen in de landbouw stimuleren productie en variatie enorm. Veel steden kunnen ontstaan dankzij een gunstige agrarische omgeving.

Heinrich Seuse (1295-1366), l'Horlogium de Sapientiae (ca. 1334), KB Brussel, ms. IV 111, f. 13v © Bibliothèque royale de Belgique

Bron: Bert Fermin en Davy Kastelein, Het Zutphense kwadrant. Archeologisch onderzoek in de gracht van de ringwalburg op de Houtmarkt te Zutphen. Zutphense Archeologische Publicaties 80; Uitg. Gem. Zutphen, 2013.

8. EUROPA WORDT EEN CULTUURLANDSCHAP

In de Middeleeuwen brengt men het woeste landschap in cultuur, een groot deel van de oerbossen wordt gekapt, moerassen worden drooggelegd en polders op de zee veroverd. Het nieuwe gemaakte veenweide-landschap heeft een orthogonale structuur.
De technische vaardigheden in de landmeetkunde en landinrichting die nodig zijn voor de aanleg van het nieuwe Europese cultuur-landschap zijn ook nodig bij de aanleg van steden.

Ontginningsrasters van het land vormen de basis van de maat-voering van de stad. Doordat men meer controle krijgt over het land-schap durft men het aan om dicht-bij het water nederzettingen te bouwen. Het water vormt een gevaar, maar is ook tot ver in de 18de eeuw de belangrijkste verbinding. De nieuwe ideale stad is het eenvoudigst realiseerbaar in een vlak gebied. Vier van deze vijf onderzochte steden liggen in ene vlak gebied dichtbij het water.

Gustave Doré (1832–83) illustreerde Dante's Divina Comedia op onnavolgbare wijze.

Vernietiging van het woud

"Vooruitgang stond in Europa gelijk met ontbossing, met strijd tegen en overwinning op bosschages en struikgewas en,
als de middelen aanwezig waren en de moed niet verstek liet gaan,

met een regelrechte aanval op en de vernietiging van het hoogstammige, maagdelijke woud, het gaste forest (verdorven woud) uit Perceval, het selva oscura (duistere woud) van Dante." citaat: Jacques le Goff

9. ER IS ALTIJD AL IETS

Iets nieuws heeft altijd een verhouding met het bestaande: er is altijd al een gebouw, een landschap, een dorp of een stad. De nieuw gestichte stad heeft vaak een regelmatige rationele plattegrond die zich deels voegt naar een gebouw, het landschap of een bestaand relict. Het bijzondere van die steden is dat de kenmerken van het onderliggende landschap er
een nieuwe dimensie aan geven, een dam wordt een

plein, een heuvelrug een lang plein, een dijk een bijzonder hoog gelegen straat etc. Hierdoor voegt de stad zich als vanzelfsprekend in het omliggende landschap, geeft het landschap een nieuwe dimensie en verankert zich in zijn omgeving. De Ellestraat in Elburg buigt mee met de eertijds aanwezige oeverwal. El / Elle betekent oud / oude. De Krommestraat draagt terecht zijn onderscheidende naam.

10. BASTIDE, MONFLANQUIN 1256

De bastide Monflanquin ligt in Zuidwest-Frankrijk bovenop een heuveltop in een glooiend landschap. Hierdoor is het een stad met veel niveauverschillen. Een orthogonale geometrie bij een stad op een heuvel lijkt niet logisch en moet een zeer complexe opgave zijn geweest. Monflanquin wordt in 1256 gesticht door Graaf Alphonse de Poitiers in samenwerking met de plaatselijke landheer Guillaume Amanieu. Alphonse de Poitiers is van 1250 tot 1270 betrokken bij de stichting van ca. 40 bastides.

In het verdrag van Parijs uit 1229 was vastgelegd dat de Graaf enkel bastides mocht oprichten zonder verdedigingswerken. In 1279 gaat de bastide over in Engelse handen en in 1284 start de bouw van de verdedigingswerken. De meeste bewoners, veelal kleine boeren, komen uit het gebied van de landheer. Geestelijken en edelen worden niet toegelaten als bewoner. Door de strategische ligging op de heuveltop is de stad een belangrijk bezit in de langdurige oorlog, 1337-1453, tussen de Engelsen en Fransen.

11. TORUN 1264. STARE MIASTO & NOWE MIASTO, DUBBELSTAD EN KASTEELSTAD

Torun ligt bij een doorwaadbare plaats in de rivier de Wisla in het Poolse Pruisen. De Teutoonse (Duitse) Orde, opgericht tijdens de Kruistochten, verovert en kerstent in de 13de eeuw Polen, de Baltische staten en deels Rusland.
De stad Torun is door de ridders van de Teutoonse Orde gesticht in 1236 bij een eerder gebouwd kasteel.
Het is zo’n groot succes dat deze stad aanvankelijk uitgebreid wordt en naast de ‘oude’ stad (stare miasto) de ‘nieuwe’ stad (nowe miasto) wordt gebouwd. De Teutoonse Orde sticht de nieuwe stad naast de oude stad om een verdeel- en heerspolitiek te voeren tussen de handelselite van de oude stad en de ambachtslui van de nieuwe stad.

Ridder van de Duitse Orde, fol. 264r in het Grote Heidelberger Liederenhandschrift Manesse, ontstaan tussen 1300-1340 in Zürich, Universitätsbibliothek Heidelberg (Cod. Pal. germ. 848).

Stare miasto stelt zich steeds onafhankelijker op en sluit zich in 1367 aan bij de Hanze. De steden krijgen steeds meer autonomie en het gezag van de Orde brokkelt af. In 1454 wordt het kasteel gesloopt en wordt het één dubbelstad. Tien jaar later verliest de Teutoonse Orde haar gezag en wordt Torun onderdeel van het Poolse koninkrijk.
De Poolse steden zijn landbouw-steden. Bij elke stad hoort een groot landbouwgebied en bij elke stadskavel hoort een landbouw-kavel. Tot ver in de 18de eeuw spreekt de helft van de bevolking Duits en is protestant. De andere armere helft spreekt Pools en is katholiek. Nu is stare miasto toeristenstad en nowe miasto de gewone stad.

12. KASTEELSTAD CAERNARFON 1283

De kasteelstad Caernarfon ligt op een strategische positie op een schiereiland bij de monding van twee rivieren. De Engelse koning Edward I start nadat hij terugkomt van een kruistocht in 1274 een eerste offensief tegen de rebellerende Welshmen uit Noord-Wales. De aartsbisschop adviseert Edward I ‘And so Sire, if you wish to make them behave in accordance with God and the world, and take away their savagery, command them to live in towns’. Bij de verovering van Noord-Wales zijn elf steden gesticht, waarvan negen met een kasteel.

Edward I (1239-1307, koning van Engeland (1272-1307).

Edward I sticht ook zestig bastides in Frankrijk. De kasteelsteden in Wales liggen dichtbij de kust of aan een rivier zodat ze in het geval van een conflict vanaf het water bevoorraad kunnen worden. In 1283 start de bouw van Caernarfon. De stad ligt in de schaduw van het kasteel, het is als het ware een servicenederzetting van het kasteel. Bewoners zijn kolonisten uit Engeland. Tot ver in de 14de eeuw is Caernarfon verboden voor Welsmen. Nu is het de plaats in Wales waar het grootste percentage van de bevolking Welsh spreekt.

Kasteel Carnaerfon

Edward I liet dit kasteel in 1283 bouwen door James of St. George na de verovering van Wales.
Het speelt een cruciale rol in de traditie van het Engelse konings-huis. Hier kreeg Prins Charles op
1 juli 1969 van Koningin Elisabeth de titel van Prins van Wales, een titel die voorbehouden is aan de Britse troonopvolger. De eega van de Prins van Wales draagt de titel Prinses van Wales.

13. SAN GIOVANNI VALDARNO 1299: TERRE NUOVO FIORENTINE

San Giovanni Valdarno ligt op een dag reizen van Florence op weg naar Arrezzo en Rome. Het is in 1299 gesticht door de stadstaat Florence. Florence heeft vanaf 1282 een burgerbewind.

Stadstaten en landheren betwisten elkaar de macht. In het gebied tussen de verschillende stadstaten hebben de landheren een sterke positie. Florence koloniseert het omringende land door de verovering van bestaande steden en de bouw van vijf nieuwe steden tussen 1299 en 1350. Florence kopieert deze kolonisatiepolitiek van de stadstaat Lucca.

De nieuwe steden liggen op routes tussen Florence en de rest van Italië. De steden zijn zo ontworpen dat ze ruimte bieden voor een tijdelijk leger uit Florence en bezitten een centraal voedselmagazijn. Bewoners waren vooral kleine boeren uit de omgeving van een nieuwe stad. Zij werden vrijgesteld van feodale plichten en werden onderdaan van de stadstaat Florence. Edelen werden niet toegelaten. De stad is een buitenpost van Florence en heeft zelf beperkte autonomie.

afb. linksboven en linksonder:
de gouden florijn dankt de naam aan Florence, een populaire munt

14. ELBURG 1392

Elburg ligt in een vlak gebied bij de Zuiderzee. Het is een bestaand stadje dat in de 13de eeuw onderdeel wordt van de Hanze en stadsrechten krijgt. In vier jaar tijd, tussen 1392 en 1396 wordt het nieuwe Elburg gebouwd. ‘Wij willen dat sy onse stat versetten sulen op een andere stede’. Een deel van het oude Elburg wordt in de nieuwe stad opgenomen.

De slingerende Elle(oude)straat en Ellesteeg zijn resten van de oude stad in het nieuwe orthogonale Elburg. De oorspronkelijke beek is verlegd zodat deze door de nieuwe stad loopt. Die voorziet de stad van (drink)water en een afvoer. Het nieuwe Elburg is door de hertog en landsheer Willem van Gulik gesticht en door zijn rentmeester Arent thoe Boecop gebouwd.

Er zijn verschillende verklaringen voor de stichting van het nieuwe Elburg. De meest aannemelijke reden is dat Arent thoe Boecop, de opdrachtnemer van de hertog, een gewiekste projectontwikkelaar was. Hij zet een deel van zijn eigen arme weidegrond om in kostbare bouwgrond.

Bouw van de Toren van Babel als voorbeeld van het middeleeuwse bouwproces. Let op de tredmolen die door de man al lopend aangedreven wordt. Hij laat het wiel draaien om met de takel bouwmateriaal naar boven te kunnen takelen. Bron: The Crusader Bible,
fol.3v.(Genesis 11:3–4). Morgan Library & Museum.

15. OP ZOEK NAAR EEN ONDERLIGGEND PLAN

De vijf steden hebben zo’n regel-matige plattegrond dat er een plan achter lijkt te zitten. Het is intrige-rend en onverwacht dat van al die nieuwe steden een stadsplan als getekend document ontbreekt.
De stadskaarten zijn van later.

Waarschijnlijk werkten de stich-ters van deze steden wel vanuit een onderliggend plan. Eerder onderzoek toont het bestaan van een plan aan door een mogelijke onderliggende complexe compo-sitie zichtbaar te maken. De onder-zoekers denken dat zo’n com-plexiteit alleen mogelijk is met een vooropgezet plan. Zo zijn van de plattegrond van San Giovanni Valdarno in verschillende studies een reeks onderliggende composi-ties zichtbaar gemaakt.
Meer overtuigend dan de vermoe-delijke complexiteit is het feit dat vergelijkbare plannen op verschil-lende plekken en in verschillende tijden gerealiseerd zijn.

Zegel van Alphonse de Poitiers

Zo lijkt de stadsplattegrond van San Giovanni Valdarno (1299) sterk op die van het eerder gestichte Pietrasanta (1255). Pietrasanta is gesticht door de stadstaat Lucca. Florence neemt zowel de kolonisatie-politiek als een modelstadsplattegrond van Lucca over. Een ander voorbeeld is dat van een stad met een centraal plein met colonnades uitgesneden uit bouw-blokken. Die opzet is te zien in het Noord-Italiaanse plaatsje Borgmanero (1194), in de nieuwe stad Villareal de los Infantes (1270) gesticht in Spanje tijdens de Reconquista en in de stad Castelfranco di Sopra (1299), gesticht door Florence. De voorbeelden laten zien dat men op de hoogte is en zich laat inspireren door eerder gebouwde steden.

Graaf Alphonse de Poitiers is betrokken bij de stichting van 40 bastides en Koning Edward I bij 60 bastides. Ervaringen bij de stichting van eerdere bastides worden bij de latere ingezet.

Bij de kamerheren van Alphonse,
graaf van Poitiers (broer van de Franse koning) bevond zich Guillaume de Lorris, de beroemde auteur van de Roman de la Rose. Wellicht is de graaf Alphonse hem als mecenas tegemoet gekomen.

Le Roman de la Rose is meer dan 300 x als handschrift bewaard ge-bleven. Eén exemplaar was eigen- dom van Jean de France, duc de Berry. Op de eerste bladzij staat onder de titel zijn naam etc. De miniatuur hieronder is de eerste in deze liefdesroman die in de stijl van de internationale gotiek is geschilderd, die toen mode was.

De Roman de la Rose opent met deze man in bed. NB plooival & kleur van de deken!

16. OP ZOEK NAAR EEN ONDERLIGGEND IDEAALSCHEMA

De hypothese is dat de stichters van de stad van een ideaalschema uitgingen. Al tekenend en analyserend is in de verschillende stadsplannen gezocht naar een mogelijk onderliggend ideaalschema. Het is een poging om met terugwerkende kracht de onderlig-

gende opbouw van het stadsplan op te sporen. De stichters zouden in de uitwerking het schema hebben aangepast aan de situatie. Het ideaalschema lijkt een startpunt en geen dwingend kader…

17. IDEAAL EN INSPANNING

Ideaal

Het ideaalschema toont alle openbare ruimte in de stad, van steeg tot plein. San Giovanni, Elburg, en Monflanquin bezitten een duidelijke hiërarchie in straatbreedte, waardoor er een figuur met een zwaartepunt ontstaat, waarin alles samenkomt.

Het plein ligt daar en kan nergens anders liggen. De breedste straten vormen samen een kruis. Het kruis deelt de stad op in vier eenheden. De op één na breedste straat vormt een ringstraat, die de vier een-heden aaneenrijgt. Voor de achterontsluiting van de kavels zijn een aantal smalle straten of stegen toe-gevoegd. Zo ontstaat een intern systeem van voor- en achterstraten.

Bij de kasteelsteden Torun en Caernarfon hebben alle straten een gelijke breedte en hebben de kavels geen achterontsluiting of steeg.
In Caernarfon ligt het plein buiten de stad en in Torun is het plein een bijna toevallig niet gebouwd bouw-blok.

Inpassing in de situatie
De vlakte biedt de ideale de ideale omstandigheden voor de realisatie van een ideaalschema. Maar er zijn altijd aanpassingen. Vier steden zijn gebouwd in een vlakte en één op een heuveltop. In San Giovanni Valdarno en Elburg zijn de afwijkingen tussen ideaalschema en realisatie gering. San Giovanni Valdarno is een gebouwd ideaalschema, maar in de 16de eeuw is een deel van de stad door een over-stroming verwoest. In Elburg komt de afwijking door de inpassing van een bestaand stuk oud Elburg in het nieuwe Elburg. In Monflanquin, Caernarfon en Torun blijft het centrum dicht bij het ideaalschema, hier is de plattegrond helder en orthogonaal, naar de randen toe wordt het onregelmatiger. Monflanquin op de heuvel is een buitenbeentje, een orthogonaal ideaalschema op een heuveltop is een gebouwde paradox. Het is een stad vol niveauverschillen. Het ideaalschema krijgt een cirkelvormige omtrek die de hoogtelijn volgt. In Caernarfon volgt de omtrek van de stad de natuurlijke vorm van het schiereiland. In het nieuwe Torun, nowe miasto, plooit de nieuwe stad zich om de onregelma-tige vorm van de burcht.

18. KRUIS, GODDELIJK STADSMODEL

Jeruzalem is in de Christelijke Middeleeuwen het verlangen of de droom, de hemelse stad op aarde. Jeruzalem is volgens de kerk het middelpunt van de aarde en de aarde is het middelpunt van het heelal.

In de Bijbel wordt Jeruzalem beschreven als een stad met een vierkante vorm met aan elke zijde drie poorten.
De middenpoorten zijn verbonden door twee straten, die samen een Heilig Kruis vormen.
Dit heilige Christelijke kruismotief is in veel kerken en Middeleeuwse steden zichtbaar.

In Monflanquin, San Giovanni Valdarno en Elburg vormen de breedste straten een kruis.

Dit kruis deelt de stad op in vier eenheden of kwartieren. Het kruis lijkt het functionele gevolg van twee haaks op elkaar staande hoofdroutes.

Dit is hier niet het geval. Bij de aanleg is er in deze steden sprake van slechts één hoofdroute.

Aan deze hoofdas wordt bij aanleg een dwarsas toegevoegd, waardoor de kruisvorm ontstaat.

In San Giovanni ligt op de dwarsas, tusen rivier en heuvel, al een monumentaal plein. Oorspronkelijk had de dwarsas hier poorten. Eén poort is nu de kapel onder de kerk.

In Elburg sluit de dwarsas bij aanleg niet aan op wegen en had geen poorten. Later zijn hier wel poorten gerealiseerd. Maar in Torun ontbreekt het kruismotief.

In Caernarfon is de dwarsas vol symboliek. De poort naar de stad leidt via High Street naar de Golden Gate, de poort naar zee. De hoofdas leidt naar het kasteel.

Kaart Jerusalem, Picture Bible, Miniatures: St. Omer, Benedictine Abbey of St. Bertin; c. 1190-1200. KB Den Haag KW 76 F 5

19. OMHEINING, OMMURING EN OMWALLING

In het landelijke en bosrijke Europa vormen steden strak afgeschermde eilandjes. In de eerste periode bestaat de verdediging vaak uit een houten palissade met een greppel aan de buitenzijde. Later, als de palissade niet meer voldoet en er geld is, wordt een muur gebouwd. Achter de muur wordt ruimte vrij gehouden om snel binnen de stad troepen te kunnen verplaatsen. De poorten zijn de kwetsbare plekken in de muur. De poort wordt daarom vaak gecombineerd met een toren. Belangrijk voor de verdediging is dat de te verdedigen omtrek minimaal is. Hoe groter de omtrek, hoe lastiger te verdedigen en hoe hoger de kosten van de verdedigingswerken zijn.

Voor een minimale omtrek is een cirkel ideaal, maar een vierkant of rechthoek benadert dit ideaal. In de plattegrond van vier van de vijf steden is de omtrek zeer beperkt. Het lange rechthoekige San Giovanni vormt de uitzondering. Met de uitvinding van het kanon verliezen muren als verdedigingsmiddel hun waarde. Om de muren komen aarden omwallingen en buitengrachten. Deze krijgen zo’n omvang dat de vijandelijke kogels de bestaande muren en de stad niet meer kunnen bereiken, maar smoren in de aarden omwalling. In Torun en Elburg is zo’n omwalling aangelegd. Later worden de muren gesloopt of krijgen een ander gebruik.

20. UITBREIDING VAN EEN IDEAAL, DUBBELSTAD

Zutphen (1649) als sprekend voorbeeld van een stad die in drie te onderscheiden delen is opgebouwd. Bij de oudste kern die deels aan de IJssel ligt, heeft men via archeologisch onderzoek ook meerdere bouwfasen aangetoond met telkens een nieuwe gracht + verdediging.

De ideale stad is na de bouw klaar en af. Uitbreiding van zo’n ideale stad is een paradox en een ingewikkelde opgave. Het voorbeeld van Zutphen toont voor de uitbreidingen nieuwe voorsteden aan de noordkant (Nieuwstad) en de oostkant (Spittaalstad). De Nieuwstad bij Zutphen was oorspronkelijk een aparte stad los van de oude stad. De situatie van twee steden naast elkaar heeft ca. 60 jaar bestaan. Dit is goed vergelijkbaar met nieuwe Teutoonse steden bij een oude stad. Torun is hier een mooi voorbeeld van.

Het voorbeeld van Torun laat zien dat naast ruimte-lijke ook politieke motieven een belangrijke drijfveer zijn De regie van de bouw van de nieuwe stad ligt bij de Teutoonse Orde.

Een belangrijk motief is beperking van de macht van de handelsburgerij van de oude stad.
Naast Torun zijn Elblag (Elbing), Braniewo (Braunsberg), Królewiec (Königsberg) en Gdansk (Danzig) Teutoonse dubbelsteden.

21. MARKTSTRAAT, MARKTPLEIN EN MARKTGEBOUW

Markttafereel. Thomas III de Saluces, Le Chevalier errant, France (Paris), omstreeks 1400-1405. Paris, BnF, département des Manuscrits, Français 12559, fol. 167

Stadsvorming hangt samen met een markteconomie, met de handel. Het biedt de stedelijke nijverheid een plaats tot verkoop van zijn producten. De kern van de stad is het marktplein of de marktstraat. De marktstraat ligt aan de hoofdroute en het marktplein ligt op het kruispunt van routes. Monflanquin, Torun en San Giovanni Valdarno hebben een duidelijk plein. In Elburg is de Beekstraat een kruising tussen een marktstraat en marktplein. De pleinen zijn daar de bruggen over de beek.

Caernarfon heeft een marktstraat in de stad en een groot marktplein buiten de stad. Sommige steden hadden ook marktgebouwen zoals Monflanquin, Torun en San Giovanni Valdarno. De marktgebouwen van Montflanquin en Torun zijn nu verdwenen. Het marktgebouw heeft vaak op de verdieping ruimte voor de rentmeester en een ruimte voor overleg van de stadsraad en is daardoor ook de voorloper van het stadhuis. Het zijn de eerste publieke stadspaleizen.

22. RINGSTRAAT

De op één na breedste straat in de stad vormt een ringstraat. Het verloop van deze rondweg is een echo van de stadsgrens. In Elburg is de ringstraat helder aanwezig. In San Giovanni Valdarno lopen de langstraten door, waardoor een deel van de ringstraat het karakter van een dwarsstraat heeft. In Monflanquin is het verloop ervan vrij speculatief. Het kruis deelt de stad op in vier eenheden of kwartieren.

De ringstraat rijgt de vier kwartieren aaneen. Het kwartier is vaak een aparte sociale en administratieve eenheid. In de Italiaanse nieuwe steden, de Terre Nuove, worden de kolonisten uit een vroeger dorp bij elkaar in een eigen kwartier gehuisvest. Hierdoor blijven de oude sociale structuren in de nieuwe stad bestaan.

23. STEGEN

De stegen met een ringweg kennen die extra laag van smalle straten of stegen. Voor de achterontsluiting of achterom van de kavels zijn daar een aantal smalle straten of stegen toegevoegd. Naast ontsluiting bieden zij een extra mogelijkheid voor toevoer van frisse lucht en afvoer van water.

In Monflanquin en San Giovanni zie je veel overbouwde stegen. In Elburg is de steeg meer een smal straatje. In de ontwikkeling van Elburg worden veel kavels opgedeeld en komen er aparte huizen met hun voorkant aan het straatje.

24. BIJZONDERE GEBOUWEN

Het meest bijzondere gebouw in de stad is de kerk. Voordat de steden werden gesticht was er al een kerkelijke verdeling van het land en waren er kerken of kapellen. In Monflanquin, Caernarfon en Elburg was er al een kerk of kapel buiten de nieuw gestichte stad.

Monflanquin
Het huis van de Prince Noire, de prins van Wales, bevindt zich in de noordoosthoek van het plein. Erachter staat de kerk op het hoogste punt van de heuvel. Van ver komend domineert de kerktoren het stadsgezicht. Aanvankelijk was een bestaande kerk onderaan de heuvel de hoofdkerk. Toen van deze kerk enkel een ruïne over was, werd in 1714 de 14de-eeuwse kerk in de bastide de hoofdkerk.

Torun
De belangrijkste kerken staan op en aan het plein. Het klooster staat in de Noordoosthoek.

Caernarfon
Naast het kasteel is de Echequer Gat met Chancery een bijzonder gebouw. De stad krijgt geen eigen kerk. Er lag een kerk 1 km ten zuidoosten van de stad. In 1307 wordt een kapel gebouwd in de noordwesthoek van de stad.

San Giovanni Valdarno
De belangrijkste gebouwen staan aan en op het plein. In de 14de eeuw wordt het marktgebouw/stadhuis gebouwd en in de 15de eeuw de loggia’s rond het stadhuis. Opvallend zijn de vele kapellen in de stad.

Elburg
Het huis van de landsheer in Elburg is een vrijstaande zaaltoren die na de bouw door de hertog aan zijn bouw- en rentmeester Arent thoe Boecop wordt geschonken. De zaaltoren staat aan de ringstraat.
De zaaltoren wordt door de kinderen van Arent thoe Boecop aan de stad verkocht en wordt in 1402 het stadhuis van Elburg, wat het tot 1954 blijft.

De kerk staat in de oosthoek van de stad. Door de georiënteerde plaatsing van de kerk in Elburg staat zij diagonaal op de bouwrichting van de stad zelf.
Wie over de ringstraat komt vanuit één van beide richtingen krijgt hetzelfde beeld van de dominerende kerktoren.

Oorspronkelijk had Elburg geen kerk binnen de muren. De kerk van het oude Elburg buiten de muren fungeerde als kerk voor het nieuw Elburg.
Het klooster is in 1425 opgericht en neemt meerdere blokken van de ideale verkaveling in.

Ingekleurd stadsgezicht van Elburg met kerk, stadhuis, klooster, vestingwerken en muurtorens (1654) van Nicolaas Geelkercken, Afbeelding uit 'De Geldersse Geschiedenissen' van Arend van Sligtenhorst, 1654.

Het stadsgezicht van Elburg komt uit het magistrale werk van Arend van Sligtenhorst met de imponerende titel:
Alle de XIV. Boeken van de Geldersse Geschiedenissen van 't begin af vervolghd tot aen de afzweeringh des Konincx van Spanien; waer van 't eerste deel verhandeld de Land-beschrijvingh. Getrocken meerendeels uyt de Latynse werken van den Heer Ioh. Isacus Pontanus; doch doorgaens veranderd, verbeterd, ende met meer dan driehonderd nieuwe hoofd-stucken, en andere noodelyke byvoeghsels, allesins vergroot. Door Arend van Slichtenhorst, Reght-geleerden. t'Arnhem By Iacob van Biesen, gewoontelijken Drucker van den Ed. Hove van Gelderland. 1654.

25. FOOT, CANNE, BRACCIO, ROEDE EN KAVEL

In alle vijf steden is alles in de stadsplattegrond te herleiden tot een veelvoud van een gehanteerde maateenheid. Dit geldt zowel voor kavel, straat als plein. De maateenheid verschilt van plaats tot plaats. De Engelse voet is anders dan de Italiaanse voet, maar ook de voet uit Londen is weer anders dan de voet uit Chester. In Caernarfon is de eenheid de foot, in Monflanquin de canne (stok), in San Giovanni de braccio (arm) en in Elburg is dat de roede (stok), die gelijk staat aan ca. 14 voet.

De bouwsteen van de Middeleeuwse stad is de kavel. Dit geldt voor elke stad, dus ook voor de nieuw gestichte stad. De gelijke kavels zijn door historici vaak geïnterpreteerd als de spiegel van de nieuwe gelijkheid van de burgers in de stad. De kavel vormt de basis voor de pachtberekening. Door de standaardmaten is de pachtberekening voor enkele, dubbele en halve kavels relatief eenvoudig. De kavels in Noord-Europa zijn breed en groot van oppervlak. In Zuid-Europa zijn de kavels smal en klein. De 61 brede kavels in Caernarfon waren 12 jaar na stichting al opgedeeld in 124 smallere kavels.

26. KAVEL EN KRUIS

De kavel is de bouwsteen van de Middeleeuwse stad. Dit geldt voor elke stad, dus ook voor de nieuw gestichte stad. Om winst te maximaliseren en de hoge kosten van de omringende muur per kavel te minima-liseren is het zaak om zoveel mogelijk kavels te realiseren, wat leidt tot zeer rationele verkavelingen.
Theoretisch is er geen over-ruimte in de stad. Alles is kavel of een noodzakelijke straat om de kavel te ontsluiten. Er is geen groen in de openbare ruimte, maar buiten de stad. De kavel biedt in het begin naast het huis ook ruimte voor het verbouwen van groente en fruit. De voorbeelden laten zien dat de huizen op de kavels dieper en hoger worden. In vier van de vijf steden zijn de kavels nu volgebouwd en tellen de huizen twee tot vijf verdiepingen.

27. KAVEL, WEEFSEL EN VERDICHTING

In alle steden is de Middeleeuwse stadsplattegrond van de straten volledig intact. Opvallend in alle steden is de verdichting op de kavels zelf. Tuinen zijn vrijwel verdwenen. Het gaat van tuin naar plaats naar volledig bebouwd met lichthoven. In alle steden met uitzondering van San Giovanni Valdarno zijn de oorspronkelijk uitgegeven kavels overal in de stad gelijk van grootte.

In San Giovanni zijn de kavels aan de hoofdstraat het diepst en worden ze ondieper hoe verder ze van de hoofdstraat af liggen. De grote kavels van Caernarfon, Torun en Elburg bieden ruimte tot opdeling. Eén brede kavel kan worden opgedeeld in smallere kavels en / of achter op de kavel wordt een aparte kavel gemaakt. Elburg is een mooi voorbeeld van het laatste. In Caernafon is de kavelindeling het sterkst veranderd.

28. NIEUWE STEDEN IN SPANJE EN IN DE NIEUWE WERELD

In het begin van de 11de eeuw bezitten de Moren vrijwel heel Spanje. De herovering, Reconquista, van Spanje door de Christenen start in de 11de eeuw en in de 13de eeuw is het grootste deel van Spanje in het bezit van de Spaanse koning. De Moren houden tot 1492 stand in het Alhambra bij Granada. Onderdeel van de Reconquista is de stichting van nieuwe steden en de verbouwing van steden met een islamitische stadsplattegrond naar die met een Christelijke plattegrond. Na de ontdekking van Amerika in 1492 komt de snelle kolonisatie van de Nieuwe Wereld.

Die sluit vrijwel naadloos aan op de Reconquista en de stichting van Santa Fé bij Granada in 1491. Er zijn in Amerika door Spanje 350 nieuwe steden gesticht. In 1513 stelt de Spaanse koning een set van regels op, the Royal Ordinance, voor de stichting van Christelijke Spaanse steden in Amerika. Elke stad krijgt een streng gridplan met een plein in het midden waar omheen de kerk en de publieke gebouwen staan. De kolonisten moesten binnen een jaar hun huis bouwen met ruimte voor tien koeien, vier ossen etc. Zelfvoorzienende kolonisten zijn het uitgangspunt.

Via de Werelderfgoedlijst kan men een aantal vroeg 16de-eeuwse steden in Midden- en Zuid-Amerika selecteren.
Een bijzondere belevenis is de fullscreen presentatie 360° van de stad Antigua in Guatemala die op de lijst staat.

29. IDEAAL EN ‘ORTHOGONALE’ VRIJHEID

Het ideaalschema bestaat uit een regelmatig patroon met orthogonale bouwblokken. San Giovanni Valdarno volgt het ideaal nauwgezet. Kleine afwijkingen komen door de gallerias die voor de gevels zijn gebouwd. Opvallend zijn de vele overbouwingen. In Elburg is de afwijking van het ideaalschema ontstaan doordat een deel van de oude stad opgenomen is in de ‘nieuwe’ stad. In de andere steden is meer vrijheid genomen bij de realisatie van het ideaal.

Er is losjes met de orthogonaliteit omgegaan, hoeken zijn vaak net geen negentig graden en lange lijnen knikken vaak licht bij kruisingen. Het belangrijkste deel, het centrum, is het meest rechthoekig, naar de randen wordt steeds losser met de orthogonaliteit omgegaan. Hiervan zijn Torun en Monflanquin mooie voorbeelden. Door de opzet met verschuivingen en verdraaiingen verandert de blik van de wandelaar voortdurend.

30. MIDDELEEUWSE STAD / SPANNENDE COMBINATIE VAN REGELMAAT EN VERSTORING

De nieuw gestichte stad met een regelmatige plattegrond bezit tegelijkertijd enige onregelmatigheid. Dit komt door kleine afwijkingen in de afwerking. Een attractieve stad is niet te geordend en niet te chaotisch. De gestichte Middeleeuws stad is vaak een combinatie van regelmaat en het bijzondere of het onregelmatige.

Er is bij de stichting van de stad een relaxte praktische houding die openstaat voor afwijkingen en verstoringen. Bestaande wegen, oude dorpskernen of bestaande linten worden moeiteloos in de nieuw gestichte stad opgenomen. Hierdoor ontstaat er een spannende combinatie van regelmaat en verstoring. Het ideaalplan is een richtlijn en geen dogma.

COLOFON BIJ DE EXPOSITIE

Deze Tour d’Europe is samengesteld door Jan Brouwer.
De opmaak van de banieren is van Lusine Grigoryan (Studio Lusin).
Ik wil Stefano Bertocci, Wim Boerefijn, Eli Brouwer, Merel Brouwer, Anne-Marie van Hout, Bob Middelburg, Marek Rubrikonwicz, Pierre Simon, Sjoerd Soeters, Alina Stefanska,Ruth Visser en Valentina Zucchi bedanken voor hun commentaar en hulp bij deze Tour d’Europe.
w.g. Jan Brouwer

NADERE INFORMATIE

Website www.janbrouwer.info. Zowel de tentoonstellingscatalogus als de kaarten van de verschillende steden zijn verkrijgbaar door een e-mail te sturen naar Jan Brouwer: [email protected].
De totaalkosten inclusief verzendkosten zijn € 13,50. De catalogus is ook in het Engels verkrijgbaar.

COLOFON BIJ DE PUBLICATIE

De tekst is van redactiewege voor publicatie op deze website bewerkt en uitgebreid met passende illustraties.
De tekst is geautoriseerd door ir. Jan Brouwer, stedenbouwkundig ontwerper Gemeente Amsterdam.
Wij zijn hem en zijn team zeer veel dank verschuldigd voor zijn toestemming, medewerking en hulp.
Amsterdam / Barchem, 17-02-2018