exempel

Exempels voor het Renkums borduursel, borduurwerk als exempel

Eigentijdse richting gevende voorbeelden, motieven en symbolen

Volgens Wikipedia is "een exempel of exemplum een verhaal dat vooral in de middeleeuwen werd ingezet om het publiek te overtuigen van een bepaald geloof en om het gegeven voorbeeld over te nemen. Bij uitbreiding ook te gebruiken voor een narratieve getuigenis opdat men zich door dit voorbeeld laat overtuigen van een zeker (ideologisch) standpunt", iets om na te volgen.

Wij benaderen het borduursel als exempel of sampler, Engels voor merklap, waarin de merken, symbolen of motieven ontleend zijn aan voorgangers en kopiisten
die weer kunnen overnemen. Zowel in materiële zin als op spiritueel niveau is kopiëren aan de orde. Er bestaan drie borduursels die zéér nauw verwant lijken aan dat van Renkum. We gaan ze één voor één voorstellen.

Duits borduursel 1400 - 1430 uit het Victoria en Albert Museum te Londen

1. / Borduursel van floszijde op linnen, met de Maagd Maria, Kind en Sint Josef in de tempel. Victoria & Albert Museum, Londen. 34x50 cm https://collections.vam.ac.uk/item/O84955/book-cushion-cover-unknown/

Borduursel uit het Victoria & Albert Museum

Franse lelie / fleur-de-lys op de tempelkoepel

Het Duitse borduursel uit het V&A Museum toont veel overeenkomsten met het Renkumse borduursel. Qua functie staat het eveneens te boek als een geborduurd overtrek van een boekkussen, een sloop kun je zeggen.
In de vier hoeken opnieuw engelen die kruislings rood en blauw gekleed zijn. In tegenstelling tot de andere engelen draagt de engel rechtsboven een uitzonderlijke bloem. Die lijkt wel wat op het eerder gesignaleerde strooimotief op het Renkums borduursel, minder spits! Als we ons voor de geest halen dat dit kussenovertrek heeft gediend om er een zwaar boek mogelijk met enig beslag en andere ornamenten te dragen, dan begrijpen we de slijtage, uiterst links en rechts en in het midden. Opnieuw dragen ranken aan beide zijden van de tempel dezelfde lindenblaadjes. Onder de tempelkoepel heeft Maria het Kind op schoot en draagt "Jozef" een mandje met 3 duifjes en in de andere hand de lelie plus een witte roos, beide typische Mariabloemen. "Jozef" komt niet echt overeen met het prototype dat in die periode in zwang was, te vrouwelijk, mogelijk Maria's kraamhulp. Het lijkt een kopie van het borduursel met de Opdracht in de Tempel uit Renkum, maar meerdere figuranten ontbreken. Dit borduursel kun je als vereenvoudiging van het Renkums borduursel zien. Het dateert uit 1400-1430. Het V&A Museum noemt de koepel heraldisch correct 'canopy' = baldakijn. Kan er sprake zijn van een link tussen de heraldische baldakijn en de Tempelkoepel of de Heilige Grafkerk in Jeruzalem? Zeer intrigerend! Door het volborduren met roodbruine zijde heeft het een wandtapijt-achtig aanzien gekregen.

Op de koepel weer de lelie in drie kleuren die verwijst naar de Drie-Eenheid: Vader, Zoon en Heilige Geest. Juist in die periode domineert dit theologisch leerstuk. Zo liet Filips de Stoute, hertog van Bourgondië, zijn Kartuizer klooster Chartreuse in Dijon wijden aan de Heilige Drievuldigheid. Johan Maelwael die leiding gaf aan de decoratie en inrichting, schilderde in opdracht van Filips de Stoute in 1400 zijn meesterwerk de Grote Ronde Piéta, waarin de Drie-eenheid Vader, Zoon en Heilige Geest op aangrijpende wijze is verbeeld, samen met Maria en Johannes, de apostel die Jezus lief had.

2. / Piëta van Johan Maelwael. Hij kwam uit Nijmegen en was in dienst van hertog Filips de Stoute als hofschilder en kamerdienaar. Collectie Musée du Louvre, Parijs

Duits borduursel 1370 - 1400 uit het Victoria en Albert Museum te Londen

3. / Borduursel wit-op-wit: vlnr man die paarden dresseert, eikenboom, eenhoorn die zich door de maagd laat bedwingen, onderin jachthonden, rechts de jager met een stok over de schouder met zijn haas (339 x 699 mm). 2017KD9151 V&A Museum London

Fries uit Maria in der Wiese Kirche, Soest (D.)

De eikenboom links van het midden met eikenloof en eikels verbindt dit borduursel uit 1370-1400 (fig.3) met dat van Renkum. Het lijkt geen religieus thema maar de eenhoorn rechts symbool staat voor Christus die niet te vangen is tenzij in de schoot van de Maagd. Dit linnen op linnen borduurwerk maakte ooit deel uit van een fries aan een lessenaarsdeksel in de Kerk van Maria in de Weide te Soest (D.). Het borduurwerk is overwegend in kettingsteken uitgevoerd met een fraai patroon van krullen, bomen en figuranten in groepen. De scènes verbeelden de Heilige Jacht op de Eenhoorn.

Sleutel identificatie strooimotieven Renkum

De compositie is gedeeltelijk in twee scènes opgesplitst door de eikenboom die ongeveer in het midden staat. Deze boom toont behalve eikels ook bladeren die zich als eikenbladeren laten identificeren. Daardoor laten zich ook de raadselachtige strooimotieven van het Renkums borduursel overtuigend identificeren. Links dresseert een man drie paarden, rechts een jager die een haas aan een stok die over zijn schouder draagt. Hij richt zich tot de Maagd met kenmerkend loshangend haar die de eenhoorn bedwingt. Als teken van overgave legt deze zijn voorhoeven op haar schoot.

Duits borduursel 14de eeuw uit het Victoria en Albert Museum te Londen

4./Kettingsteek en oppervlakte steek (soort knoopsgatsteek) afwisselend in het linnen verwerkt. Dit detail toont een deel van borduurwerk van witlinnen draad op een dun, grijswit linnen stof, die als hoes een boekkussen of lessenaar bedekt. Duits, 14e eeuw. V. & A. Museum.

Hester Dennissen vond dit borduursel in een publicatie uit 1900 *) Eind 2023 raakte zij als docent betrokken bij het borduurproject dat Marianne Gijsbers is gestart in samenwerking met De Lindenberg en het Gebr. Van Lymborch Huis. Haar vondst bevestigt de interpretatie van de motieven in het Renkums borduursel opnieuw. Eikels, bladeren en meanderende ranken zijn als geheel afgebeeld. Bovendien doornige takken met vijfbladige bloemen die als rozen gezien mogen worden. Onbekend is of er rode dan wel witte zijn bedoeld. Verder toont dit borduursel rechtsonder de Maagd met loshangend haar en met aureool. De griffioen kan positief: Christus of negatief: de duivel aanduiden. Hij werd beschouwd als bewaker van de kerk/Maria, als symbool voor straf bij hebzucht, als overwinnaar over de zondige mens of als onderdeel van de schepping. Hopelijk komt er nog een complete foto van beschikbaar uit het V&A Museum.

5./ Renkums borduursel (detail). Treffende gelijkenis met Soest.

*) Art in needlework. A book about embroidery by Lewis F. Day & Mary Buckle. London 1900. Afb. 19.