Hortus conclusus

Tuinen bij de Gebroeders van Limburg en bij Maria van Gelre

De bron van de hortus conclusus vinden we in het Hooglied van Salomo:
“Hortus conclusus soror mea, sponsa, hortus conclusus, fons signatus“

"Een omsloten tuin ben jij mijn zoetelief en bruid, een omsloten tuin, een verzegelde fontein."

De hortus conclusus is een zinnebeeld voor de Maagd Maria in de poëzie en de kunst, zowel in de Middeleeuwen als in de Renaissance, ontluikend tot het symbool voor de liefde in het algemeen.
De Latijnse tekst is ontleend aan de Vulgata Clementina, Canticum Canticorum Salomonis 4: 12.

De verloving op het aprilblad uit het Getijdenboek van Jean de France, duc de Berry

Aprilblad uit Les Très Riches Heures

De verlovingsscène omvat van links naar rechts: vader Bernard graaf d'Armagnac; verloofde Charles hertog d'Orléans; moeder Bonne de Berry en haar dochter Bonne d'Armagnac. Zij zijn op 15 augustus 1410 in het huwelijk getreden. De verloving staat op het aprilblad in Les Très Riches Heures, het getijdenboek dat de Gebroeders Van Lymborch voor Jean de Berry, grootvader van de bruid, hebben gemaakt. Op de achtergrond links staat een dienaar terwijl rechts twee kameniersters of hofdames bloemen plukken; hun rol beklemtoont de intimiteit van deze gebeurtenis waarbij zij wel aanwezig zijn, maar feitelijk niet bij betrokken worden. De achterste draagt net zo'n hoofdtooi - een bourrelet - als Maria van Gelre in haar Gebedenboek.

Op het aprilblad is - hoe betekenisvol - een omsloten tuin afgebeeld, bijna in de marge rechts van de zogeheten verlovingsscène. Het symbool van de hortus conclusus wordt versterkt door de maagdelijk witte bloemen. als teken van zuiverheid. De witte muur om de tuin wordt gedomineerd door de toren die het zicht op de rest beneemt.

De hortus conclusus, de omsloten tuin, een detail op het aprilblad.

De vorm van de tuin komt ons perspectivisch vreemd voor.
Dit onnatuurlijke perspectief is niet per se onbeholpen, maar is met opzet zo gemaakt om een boodschap over te brengen.

Door de de beschouwer een blik achter de muren te gunnen,
kan men de witte bloemen zien, waarschijnlijk witte rozen van de egelantier. Het perspectief dat bevreemding wekt, blijkt bij nader inzien nog een boodschap te bevatten:

De dichtstbijzijnde tuinmuur vormt samen met de knielende dames rechts en de dienaar en de bomenrij links perspectivisch gezien een driehoek, om het intieme moment van de verloving, met de handen en de ringen (?) als middelpunt, beschermend te omsluiten.

Hortus conclusus bij het Louvre in Parijs

Op het juniblad in het Getijdenboek Les Très Riches Heures, dat de Gebroeders van Limburg illumineerden voor Jean de France, duc de Berry, bevindt zich nog een omsloten tuin, de hortus conclusus waarvan we alleen enkele opmerkelijke elementen boven de muren zien uitsteken.
In dit geval is dankzij het houtwerk een loofgang in beeld, begroeid door twijgen die meegebogen zijn met het raamwerk waardoor de twijgen als een natuurlijke
zonwering het pad beschaduwen dat daar onderdoor loopt. Zo konden de dames, die hun huid niet wilden blootstellen aan de zon, een lichte huid behouden, in tegenstelling tot boerenvrouwen die noodgedwongen in de zon werkten en daardoor bruin werden.

De groene bedstee of berceau, zoals de loofgang in het Frans heette, had in de 19de eeuw nog niet aan populariteit ingeboet. In de catalogi van tuin- en landschapsarchitecten begin 19de eeuw is deze nog aangetroffen. In de behouden tuinen en parken bij kastelen en landhuizen uit die periode zijn ze soms bewaard gebleven, hoeveel onderhoud zo'n loofgang ook blijkt te vergen.

Zo is op het landgoed van het voormalige klooster Mariënborn bij Arnhem nog een werkelijk grootse berceau-aanleg te vinden. Op De Wildenborch, een historische buitenplaats halfweg Vorden / Lochem, houdt de familie Staring sinds het eind van de 18de eeuw zo'n loofgang respectvol in stand, achter het landhuis dat een middeleeuwse kern herbergt.

De Hof van Eden ofwel "Het Paradijs"

Van al hun tuinen is wellicht de Hof van Eden van de Gebroeders van Limburg de meest spectaculaire.
Het is middenin het water gesitueerd, afkomstig van vier paradijselijke stromen. In Genesis 2 worden deze vier rivieren met name genoemd, waarvan er twee bekend zijn. De Statenvertaling noemt de Frath en de Hiddekel, waarmee de Eufraat en de Tigris bedoeld worden. De andere twee rivieren, de Pison en de Gihon, zijn onbekend. Via satellietfotografie, geologisch en bodemonderzoek beschikt men sinds kort over aanwijzingen waar de Pison, de verdwenen
derde Paradijsrivier, heeft gestroomd. Daardoor denkt men te weten waar de auteurs van dit bijbelverhaal deze legendarische plek ongeveer hebben gesitueerd.

De overeenkomst tussen het gedrag van rivieren in een delta als van de Eufraat en Tigris en dat van de rivieren Maas en Rijn, die in de Middeleeuwen nog niet getemd waren, lijkt aardig groot te zijn.

De Gebroeders van Limburg konden hun verbeelding van het Paradijs enerzijds baseren op de schaarse aanwijzingen in het boek Genesis. Anderzijds op hun waarnemingen in het nog nauwelijks door kribben en strekdammen beheerste rivierengebied bij Nijmegen, of wellicht in de omgeving van Parijs. Het Paradijs werd een eiland zoals er meer waren.
Het verhaal van Adam en Eva wordt in één afbeelding in stripvorm naverteld. De schepping van de mens, de verleiding van de vrouw door de slang en van de man door de vrouw, om te eten van de boom van kennis van goed en kwaad, gevolgd door hun verdrijving.

Maria van Gelre / Marie d'Harcourt in hortus conclusus met witte rozen

Maria van Gelre (1380 - ca. 1431) staande in een omsloten tuin. Links een engel met een banderol waarop staat "O milde Maria". Hoe raadselachtig blijkt bij nader inzien deze miniatuur te zijn.

De overeenkomst tussen Maria van Gelre, geboren Marie d'Harcourt, en Bonne d'Armagnac op het aprilblad in de kalender van het Getijdenboek Les Très Riches Heures is verbluffend. De één spiegelt de houding van de ander. Ook de stofuitdrukking van hun blauwe gewaden frappeert ons. Deze miniatuur hoort thuis in het rijtje met tuinen van de Gebroeders van Limburg. Hoewel deze hortus conclusus naar de
kijker geopend is, bevat die een bouwkundig raadsel, nl. zes- of achthoekig? De cirkels in het rode decor lijken wel vensters in een muur; de apsis van de Sint Maartenskapel/Barbarossaruïne te Nijmegen telt drie van dergelijke ronde openingen. De groeiwijze van de witte bloemen maakt ze wellicht tot de witte rozen van de egelantier, Mariabloem bij uitstek. Zowel de twee engeltjes als de houppelande van Maria zijn zeldzaam verfijnd geschilderd. God de Vader, in de blauwe hemelkoepel gepenseeld in wit en de Heilige Geest die als duif neerdaalt, zijn beide perfect van eenvoud. De vijfbladige witte bloem (roos of mispelbloem) die op Maria's hoofdtooi, de bourrelet, als stipwerk aangebracht lijkt, kan uit parels bestaan!
De witte roos is een bekend symbool voor Maria net als de kleur blauw. Wat zegt ons dit allemaal? Is dit een Imitatio Mariae, nabootsing van de annunciatie? Dat kan kloppen als de miniatuur ± 1405 is ontstaan.