honi soit qui mal y pense

Honi soit qui mal y pense *)

Tweeluik van Paul van Limburg (?) met St.Edmund, St.Edward en St.John

Linkerpaneel: de Engelse koning Richard II en profil geknield, in gezelschap van St.Edmund, St.Edward en zijn patroonheilige St.John. Rechterpaneel: Madonna met Kind omstuwd door elf engelen. Opvallend dat deze twee panelen kunnen worden gezien als één geheel, tevens dat het rechter paneel aan beide zijden "afgesneden" lijkt.
Collectie National Gallery, Londen. Klik op het tweeluik voor info met toeschrijving o.a. aan Paul van Limburg.
Prof. Eberhard König schreef de tweedelige Annunciatie in The Tenschert Hours ook aan Paul van Limburg toe.

Drie koningen op tweeluik

Dit unieke tweeluik toont behalve de knielende koning Richard twee gekroonde heiligen alsof zij samen optreden als de drie koningen die het Jezuskind komen aanbidden. Dit concept overschrijdt op unieke wijze grenzen van tijd en ruimte.

Dichtbij koning Richard staat zijn
patroonheilige Johannes de Doper.
Koning Richard was op 6 januari geboren, dus op Driekoningen, hoe toevallig? De schilder heeft van dit paneel een fantastisch zoekplaatje gemaakt, een ware schatkamer van geheimen, die nu ook met moderne onderzoeksmethoden één voor één ontraadseld worden. Hoeveel er al is ontdekt, de naam van de schilder blijft nog altijd in nevelen gehuld.

Wie schilderde deze panelen?

Zou een Franse, Engelse, Duitse of Boheemse schilder deze panelen geschilderd hebben? Meer dan zat
nationaliteiten zijn geopperd, maar de vraag wie is onbeantwoord. Bij de toeschrijvingen van de National Gallery komt onder meer de naam van Paul van Limburg voor. Het overvloedig gebruik van blauw bij het rechterpaneel, op basis van de halfedelsteen lapis lazuli, was hem en zijn broers niet vreemd, zoals wij weten uit de kalender in het Getijdenboek Les Très Riches Heures van Jean de France, Duc de Berry. De engelen zijn van badges voorzien. Ook daar vinden wij een sprekend voorbeeld van in LTRH op het meiblad bij de blazers van Berry, wiens badge zij in goud op hun kleding dragen. Qua houding en gezicht herinneren enkele engelen aan figuren die ons bij de Gebroeders van Limburg en hun oom Johan Maelwael opvielen.
Bij gebrek aan nieuwe bronnen is het toeschrijven van dit tweeluik per definitie een hachelijke zaak. De datering van het tweeluik biedt enig houvast: 1395 - 1399 rondom Richards huwelijk met Isabella de Valois (1396) en zijn dood (1399). Voorlopig houden kunsthistorici vast aan de Engelse noodnaam:
The Wilton Diptych Master

Achterzijde Tondeau met het gekwartierd wapen van Bourgogne en het wapen met de lelies (Valois) van Philippe le Hardi, door Johan Maelwael. Collectie Musée du Louvre, Parijs.

Afb. boven: Achterzijde van het Tweeluik van The Wilton Diptych Master met het wapen van Richard II. National Gallery, Londen

St. Edmund met pijl, St. Edward met ring, St. John met lam

Het tweeluik bestaat uit twee panelen van Baltisch eikenhout, als product bij uitstek via de Hanzekoggen verscheept. Op het linker paneel zien we koning Richard II knielen. Twee koningen/heiligen staan erbij, de eerste is Sint Edmund. Het is de beroemdste afbeelding die van hem bestaat.
St. Edmund (†869) is afgebeeld met zijn attribuut, de pijl. Die verwijst naar zijn dood door talrijke wonden, veroorzaakt door de pijlen van Deense boogschutters. Zij maakten deel uit van een invasieleger van Vikingen in East Anglia, waarvan Edmund destijds koning was.

De tweede is Edward de Belijder (†1066), de laatste koning uit het Huis Wessex die over Engeland regeerde. De derde is Johannes de Doper, naamheilige van de koning. Johannes lijkt hem met een subtiel gebaar van zijn rechterhand te bemoedigen. Ook de andere twee heiligen maken een soortgelijk gebaar. Zij zijn gesitueerd op aarde, de Madonna en het Kind bevinden zich met de elf engelen in een hemels paradijs. Wellicht om die reden lijkt deze afbeelding zich buiten de lijst voort te zetten.
De wapperende kruisbanier (rood kruis / wit doek) is van St. George, schutspatroon van de Engelse Ridderorde van de Kousenband. Is deze banier een schenking van Richard die hij als jongste van drie koningen heeft aangeboden? Het zegenend gebaar van het Kind kan men opvatten dat deze is aanvaard. Daarmee staat de ridderorde met de ridderidealen waar men voor strijdt ten dienste van het goddelijke heilsplan. St. John staat hem met zijn lam als representant van de herders het meest nabij.

Hoeveel circumstantial evidence is nodig om te overtuigen?

De bodem is bezaaid met bloemen die fel contrasteren tegen de duistere ondergrond. Zo'n zelfde effect komen we tegen bij de Vlindermadonna van Berlijn, waar de vlinders bovenin het schilderij al net zo in contrast met een donkere omgeving oplichten rondom de aureool van Maria.
De Vlindermadonna is geschilderd op doek dat op hout is geplakt. Een procedé dat we kennen uit het schilderen van schilden, waar Maelwael mee vertrouwd was, dankzij talloze opdrachten van hertog Willem van Gelre die hij aan het atelier aan de Burchtstraat te Nijmegen liet geven.
Heraldiek is een aspect dat onlosmakelijk met zijn werk en dat van zijn neven, de Gebroeders van Limburg uit Nijmegen, is verbonden. Bij het vergulden van The Wilton Diptych kan Maelwael een collega betrokken hebben, zoals hij in Dijon vergulder Herman van Keulen inschakelde.

Piéta (detail) de apostel Johannes die zich over Christus ontfermt na de kruisafname. Collectie Musée du Louvre, Parijs

Pièta van Johan Maelwael

Schilderij op paneel door Johan Maelwael, dat recent door het Louvre is verworven voor 7,8 miljoen euro.
Rechtsboven het gezicht van Johannes, traditioneel de apostel die Jezus liefhad. Zijn gelaat komt in essentie sterk overeen met de gezichten van de engelen in het getoonde tweeluik, ofschoon met een andere emotie.

Tondeau met Pièta, Johan Maelwael, Louvre

Het wapen van Philippe le Hardi staat achterop dit tondeau (Musée du Louvre), achterop het tweeluik staat het wapen van Richard II. Beiden maken zich op een identieke wijze als donor kenbaar. Uitzonderlijk?

Berlijnse Vlindermadonna, Johan Maelwael

In het werk van Maelwael vertonen de tengere handen en gebaren veel gelijkenis met die van de personages op het tweeluik. Ook bij de Berlijnse Vlindermadonna (Gemäldegalerie der Staatlichen Museen zu Berlin)
lijken de handen van Kind en Madonna in houding en fijnheid overeen te komen met die in het tweeluik van de National Gallery in Londen.

Les Belles Heures: Jean de Berry

Les Belles Heures van Jean, Duc de Berry, verlucht door de Gebr. van Limburg in 1405-1409. Jean de Berry knielt net als koning Richard II met de biddende handen gestrekt naar voren. Zijn hoofd, ook en profil, is omkranst met een bloemenkrans, zoals de engelen op het tweeluik (ca. 1395-1399) van koning Richard. Dienden zij de Gebr. van Limburg als voorbeeld?

Willem van Gulik bezocht Richard II in 1390

Richard II nam Willem van Gulik als eerste Ridder van het vasteland van Europa op in de Orde van de Kousenband. Die eer viel hem te beurt toen hij hertog van Gelre en graaf van Zutphen was. Voor de schepen
schilderde Herman Maelwael schilden en wimpels.
Er ging een verguld tafelken mee, waarschijnlijk een verguld paneel. Wie de schilder was, wat er op stond, is niet bekend. We nemen aan dat het bedoeld was als relatiegeschenk. Willem wilde indruk maken en goed voor de dag komen. Nog vlak voor de afvaart bestelde hij vergulde bellen, waarschijnlijk om te dragen als hij hoog te paard zou meestrijden bij het riddertoernooi, dat Richard voor zijn bondgenoot en kersverse ridder van de Orde van de Kousenband liet organiseren.

Johan Maelwael kansrijk als kandidaat voor The Wilton Diptych Master?
*) honi soit qui mal y pense = wee degene die er kwaad van denkt / devies van de Orde van de Kousenband