Kwartet van herauten

Kwartet van Herauten

Wapenboeken Gelre en Bellenville samen goed voor één kwartet herauten

Heraut Gelre in Wapenboek Bellenville. De banderol is beschreven met een Latijnse tekst die momenteel nader wordt onderzocht, zowel de transcriptie als de vertaling.

Heraut in de Keizer & Keurvorstentekening in Wapenboek Gelre. De overeenkomst in kleding met Claes Heynenzoon, de Heraut Gelre, is frappant. Alleen de hoofddeksels verschillen en hier ontbreekt helaas zijn ambtsgewaad, de wapenmantel.

Heraut Gelre Claes Heynenzoon in Wapenboek Gelre, die in beide handen een ketting met wartel heeft. Net als Heraut Zweden wappert zijn mantel. Zo de wind waait, waait hun jasje.

Heraut Zweden in Wapenboek Bellenville, met wapperende wapenmantel net als de Gelderse herauten, een ketting met wartel in de linkerhand en een lans in de rechter.

Ooit was alles overzichtelijk en begrijpelijk. Er was een Heraut Gelre. Hij heette Claes Heynenzoon. Hij diende de hertog van Gelre. Hield een Wapenboek bij van alle vorsten en hun vazallen. Schreef gedichten over ridders die zich onderscheiden door hun moed, oprechtheid en trouw. Dat is nog steeds zo. Maar het
Wapenboek Bellenville bevat ook een Heraut Gelre. Iemand die het Wapenboek Bellenville bijhield wiens naam wij (nog) niet kennen, laat staan zijn heer. Maar Bellenville kent nog een heraut Zweden. Het kwartet lijkt compleet als in het Wapenboek Gelre nog een heraut wordt herkend op de zogenaamde Keizer & Keurvorstentekening. Wie hij is en wiens heraut?

De tekeningen van de Heraut Gelre en van de Keizer & Keurvorsten zouden door Herman Maelwael zijn gemaakt. Nu dragen de Heraut Gelre en de andere heraut dezelfde tuniek met bontrand en gordel. Hun hoofddeksels verschillen: Gelre heeft een zwarte helm met drie gouden bollen erop, de ander een bijzondere
hoed. Hij is klein van stuk en draagt in de linkerhand zijn herautenstaf, terwijl hij met zijn rechterhand een eed aflegt, net als de drie bisschoppen en de rest van het gezelschap. Terwijl Keizer Karel IV in zijn zetel hoog boven iedereen is verheven, staan er links drie bisschoppen en rechts drie andere personages, terzijde de anonieme heraut. Vanwaar deze plechtigheid?

Keizer en Keurvorstentekening in het Wapenboek Gelre nader bekeken

Keizer & Keurvorstentekening uit het Wapenboek Gelre met die van de Heraut Gelre en een derde tekening toegeschreven aan Herman Maelwael. Afgebeeld zijn de drie kerkelijke keurvorsten: aartsbisschoppen van Mainz, Trier en Keulen, Keizer Karel IV in het midden, rechts de wereldlijke keurvorsten: de koning van Bohemen tevens Markgraaf van Brandenburg, de hertog van Saksen en de Paltsgraaf van de Rijn. Vorsten
met individuele gezichten alsof deze persoonlijk in levende lijve zijn geportretteerd door de kunstenaar.
Terzijde Herman Maelwael (?) in het kostuum van een heraut waaraan helaas de wapenmantel ontbreekt.

Wij weten dat Keizer Karel IV voor de beëdiging van Willem I als hertog van Gelre op 29 november 1377
naar Gulik kwam. Is het toeval dat die dag gewijd was aan St. Radboud, bisschop van Utrecht 899-917? Zijn eerste opleiding was aan de kloosterschool in Keulen, waar een broer van zijn vader aartsbisschop was. De verwoesting van Utrecht door de Noormannen bracht hem naar Deventer. Wie van de drie aartsbisschoppen op de tekening, afkomstig uit Trier, Mainz en Keulen, zal daar op 29 november 1377 bij stilgestaan hebben?

De inkleuring beperkt zich tot een zeer spaarzaam gebruik van de kleur rood in gezichten, handen, de mantel van de keizer, rode mouwen bij de polsen van de eerste vorst en tevens diens riemen ten behoeve van de dolk etc. en diens kousen. Op de betekenis en het belang daarvan komen we in het vervolg nog terug.

De lijntekening mist helaas stofuitdrukking, waardoor we in het ongewisse blijven omtrent het gebruik van zijde, damast, brokaat, fluweel etc. Toch menen wij op grond van de snit voorzichtig uitspraken te kunnen doen over het gebruik van bont als garnering, waar aparte randen zijn aangegeven langs de kleding die doorgaans uit wol zal zijn gemaakt. Ook gelet op het tijdstip van het jaar (november) zijn deze beide stoffen toentertijd bijna vanzelfsprekend.

Vergeleken bij altaarstukken van 1375 tot 1425 komen we deze kleding uitsluitend tegen bij de hoge adel. Met uitzondering van de keizer draagt geen van de aanwezigen een harnas. De keizer draagt een vergulde wapenrok. De tekenaar lijkt geen details te hebben verguld, terwijl die kleur toch voorhanden was. Ook is bij de keizer de kleur blauw gebruikt, wat hem fragiel maakt, net zo spaarzaam aanwezig op zijn harnas. De keizer krijgt door positionering, formaat en kleur alle aandacht; met uitzondering van koning Wenceslaus zijn de overige aanwezigen nauwelijks ingekleurd.

Een logische oorzaak kan zijn, dat de kunstenaar van plan was om de tekening naderhand definitief te laten inkleuren. Met andere woorden, we kijken naar een schets of ondertekening, waarin hij op essentiële punten aanwijzingen voor de schilder heeft gegeven.
Je kunt je voorstellen dat de maker met opzet de overige hoogwaardigheidsbekleders (bijna) niet heeft ingekleurd, maar in elk geval wilde voorkomen dat de andere personages in het rood kwamen te staan.
Deze kleur verwijst immers naar de rode kleurstof die in de middeleeuwen werd gewonnen uit de kermes-luis, een kleur zo kostbaar dat die alleen voor kleding van de hoge adel en van bisschoppen en kardinalen was bestemd. Daardoor is het onderscheid duidelijk.

Bij de tweede hoogwaardigheidsbekleder eindigt het overkleed in geveerde uiteinden, zoals we kennen van een houppelande, maar dan één die in lengte en vorm overeenkomt met een heuk.
Wat opvalt bij de betrokken personages is de lengte van hun schoenen, die een karikaturale vorm hebben gekregen. Bodemvondsten van schoenen laatste kwart 14de eeuw bewijzen dat deze toen in de mode waren.
De eerste in rang staat kennelijk niet zonder reden het dichtst bij de keizer, telt veel rozerood ingekleurde details. Ook bewijst de dichtstbijzijnde zijn status met een kroon op het hoofd, enkel gepast voor een koning. De anderen dragen daarentegen hoeden of mutsen, vermoedelijk van wol, gevilt of van gevolde zware stof. Maar met randen die op het gebruik van bont wijzen. De keuze van het soort bont was afhankelijk van hun status. Bij hermelijn of bij minivert gaat het om kostbaar bont dat uitsluitend door de hoogsten in rang, wereldlijk of kerkelijk, gedragen mocht worden. Hier kun je denken aan het bij een keurvorst behorend symbool, bekend onder de naam Kur Hut, of anders
een hertogshoed. De laatste in de rij – uiterst rechts –vanuit de keizer gezien links en zo de laagste in rang, draagt een bycocket cap of een chapel à bec. Deze komen we tegen in drie afbeeldingen in Illuminating Fashion, door Anna van Buren i.s.m. Roger Wieck, uitgave The Morgan Library & Museum, New York en via: http://www.larsdatter.com/bycokets.htm

Uit de volgorde kunnen we ook de rangorde opmaken. Die weerspiegelt zich daarin en in de aankleding. Een grappig detail is de lengte van de kleding. De dichtbij de keizer staande aartsbisschop heeft kleding die zelfs tot op de grond reikt. Zou de keizer kunnen staan, dan zou zijn mantel zeker de langste zijn. Bij de vorsten blijkt dat ook keurig te kloppen. Het lengteverschil tussen de eerste en de tweede is gering, de laatste is wel een stuk korter. Het kortst is de kleding van hem die we voor heraut aanzien. Dat dit zo hoort, blijkt o.a. uit vele voorbeelden in Heraldiek van Ottfried Neubecker, Elsevier / Brussel-Amsterdam 1981.

De heraut draagt hetzelfde kostuum als Heraut Gelre, zoals in dit wapenboek is afgebeeld. Hij mist helaas de tabberd waardoor hij anoniem blijft, maar verbergt niet dat hij kort van stuk is. Is het idee dat dit Herman Maelwael zou kunnen zijn, nooit eerder geopperd?
Nu een fysiek ondermaatse heraut Gelre is opgedoken in het Wapenboek Bellenville lijkt dit een kansrijke hypothese. Als Herman, enen coninc van hyrauden, gelijk Gerard Nijsten in de bronnen aantrof, identiek blijkt aan Herman Maelwael, dan zijn wij eruit. Het zoeken is nu naar bewijzen uit archieven die deze hypothese onderbouwen.

De Franse koning Charles V ontvangt Keizer Karel IV en zijn zoon, koning Wenceslaus van Bohemen en drie bisschoppen voor een feestmaal 6 jan.1378 in Parijs, Tussen de gangen door wordt de verovering van Jeruzalem door Godfried van Bouillon nagespeeld. Afbeelding uit Les Grandes Chroniques de France, BnF, Parijs.