Robin Hood hoed

Curieus hoofddeksel met een boeiende geschiedenis op en top middeleeuws

In het vroeg 14de-eeuwse Manesse handschrift staan veel adellijke personen met name genoemd, zoals Markgraaf Heinrich von Meissen, met een Robin Hood hoed. Hier een luxe versie bedekt met pauwenveren en bontgevoerd.

Robin Hood hoed

Kenners van de kostuumgeschiedenis weten vanzelfsprekend dat de Robin Hood hoed bijna net zo oud is als de legenden over deze vrijbuiter. De vaderlandse TV-held Floris van Roozemond die de cineast Paul Verhoeven op de beeldbuis bracht in 1969 droeg ook zo'n hoed. Zijn geschiedenis, gespeeld door Rutger Hauer, begint in 1500, toen Karel van Egmond hertog van Gelre was. Het klopt dat deze hoed zoveel eeuwen een onuitwisbare rol in de kostuumgeschiedenis heeft gespeeld.

Hij is gedragen door koningen en prinsen, door boogschutters en jagers, door dichters en ridders, door mannen en vrouwen, door voetvolk en ruiters. We komen dit hoofddeksel zelfs tegen als deel van de helmtooi van de Engelse koning.
We zien die hoed gedragen door de Palzgraaf van de Rijn in de Keizer & Keurvorstentekening van Herman Maelwael (?).
Ook de Gebroeders van Limburg beeldden een boogschutter als sterrenbeeld af met zo'n hoed op het hoofd in Les Belles Heures.
In een Parijs toneelstuk rond 1400 loopt een deftig personage in een houppelande steeds met de Robin Hood hoed op het hoofd.

Boogschutter met Robin Hood hoed (detail) van het linkerpaneel van het Drieluik met de Verrijzenis (1490), Hans Memling, Musée du Louvre.

In het Wapenboek Gelre van Claes Heynenzoon is in de helmtooi van de koning van Engeland ook deze typische hoed afgebeeld met een aanziende leeuw die zijn tong uitsteekt on top. Wapenboek Gelre, Koninklijke Bibliotheek Albert I, Brussel.

Prominent bij Het Woud der Verwachting

Bij de intocht van Hertog Willem van Gelre en Gulik op 27 augustus 2017 hebben twee rijknechten dit hoofddeksel voor het eerst gedragen. Zowel de rijknecht van de hertog zelf als de rijhulp van Willem van Bronckhorst, burggraaf van Nijmegen, droegen deze hoed. Kleuren en materialen bevestigen hun status evenals een sierspeld en de veren van edele vogels, fazantenveren.

Maar ook bij horigen komt men de Robin Hood hoed tegen, in dit geval gevilt van ongeverfde grijze wol. Dat lijkt een subtiel verschil maar is onderscheidend genoeg om rangen en standen in de middeleeuwen aan te duiden. Een verschil dat Het Woud der Verwachting op die manier in beeld brengt.

Favoriet bij boogschutters

Dit hoofddeksel blijkt eeuwenlang favoriet bij de boogschutters. Logisch als we naar de vorm kijken. Hans Memling onthult op het linkerpaneel van zijn Verrijzenis-triptiek hoe functioneel deze hoed was voor de boogschutter. Immers bij het spannen van de boog komt de pees pal langs het gezicht. Een hoed met uitstaande rand zou heel hinderlijk zijn. Kan het succes van de Engelse boogschutters tijdens de 100-jarige Oorlog tegen de Fransen iets te maken hebben met het feit dat de Engelse koning deze hoed in zijn helmteken liet opnemen, hoewel achterstevoren ?
Zie: cap of maintenance.

Sterrenbeeld Boogschutter met hoed uit Les Belles Heures van de Gebroeders van Limburg, Metropolitan Museum, New York

Ivoren deel van een spiegelhouder, waarop de jager meer belang stelt in de amazone (met hoed) dan in de jacht. Nederrijngebied of Frankrijk, 1320. Victoria & Albert Museum, Londen.

Benaming en verspreiding

St, Helena afgebeeld met hoed door Agnolo Gaddi (ca. 1390) op een fresco met het Heilige Kruis in de Basiliek in Florence.

Zo vroeg en zo vaak als deze hoed in de schilderkunst van Noord-Italië voorkomt, is opvallend.
Een vroege Italiaan uit Siena, Ambrogio Lorenzetti (1290-1348), schilderde fresco's met personen van hoog tot laag met dit typische hoofddeksel.
Agnolo Gaddi (1350-1396) beeldde koningin Helena zo af op een fresco in de Basiliek van het Heilig Kruis in Florence.

De Robin Hood hoed werd in grote delen van Europa populair en draagt daardoor in diverse talen een eigen kenmerkende naam. De Engelsen noemen deze hoed een bycocket. In het Frans wordt gesproken van een chapel à bec.
Pas in de 16de eeuw verliest de hoed terrein, eerst in Frankrijk en Engeland, terwijl in de Lage Landen en oostwaarts deze hoed langer in gebruik blijft tot in Hongarije toe.

Replica met fazantenveren door Het Woud der Verwachting, 2017

Onverwachte nieuwe wending

Bij het contact tussen Het Woud der Verwachting en de Historischer Verein für Geldern und Umgegend kwam onze voorzitter Elvire N. Trijsburg - Kluwer vorig jaar met de suggestie om de interpretatie van de hoofdbedekking van de heraut Gelre te zoeken in de richting van een chapel à bec. Een verrassende blik op een overbekende verschijning. In feite was kennis van de "omkering" van het Robin Hood hoedje zoals wij kennen van het wapen van de Engelse koning in het Wapenboek Gelre de aanleiding voor de wending in deze richting. Zie: cap of maintenance.
Nu zien dat we een overtuigende replica maken. Dankzij de vriendelijke medewerking van Gerd Halmanns, voorzitter van de Historischer Verein für Geldern und Umgegend, is de kans groot dat dit lukt. Hij bezorgde ons de nevenstaande afbeelding in de hoogst denkbare resolutie.
De drie gouden bollen en het Gelders wapenschild aan de voorzijde plus het koord zullen bij de reconstructie niet gemist kunnen worden. In een eerder stadium is gekscherend gesproken over de brandweerhelm van de heraut, maar nu wordt het een Robin Hood hoedje.

Abonneren op de Nieuwsbrief verplicht tot niets, maar zo blijf je op de hoogte!