strooimotief

Borduursel uit Renkum / de eerste indrukken tijdens en na onderzoek

1. / Parochiekerk O.L.V. ten Hemelopneming, Renkum, coll. Catharijneconvent Utrecht. ABM t2060, Nederrijngebied, ca. 1400. 57 x 71 cm

Werkbezoek aan Museum Catharijneconvent

15 november 2023 waren Annemies Tamboer, Hester Dennissen en Jacobus Trijsburg in Museum Catharijne- convent te Utrecht voor onderzoek van het Renkums borduursel. Annemies met camera en macrolens; Hester kon vanuit haar borduurkennis en ervaring aangeven op welke specifieke onderdelen er vooral moest worden ingezoomd. Conservator Christiaan Veldman ontving ons gezelschap en faciliteerde het onderzoek uitstekend.

De eerste indrukken tijdens en na dit werkbezoek zijn positief. Het formaat van het borduursel is zonder meer
indrukwekkend. Hoe uitermate fijn van draad het linnen weefsel is, was opvallend. De borduursteekjes ontlokten Hester de opmerking dat dit alleen met een vergrootglas gemaakt kon zijn. Millard Meiss merkt bij miniaturen van de Gebroeders Van Lymborch exact hetzelfde op: The brushwork of the Limbourgs… is fully visible only under magnification, and indeed I suppose that they actually worked with lenses.*)

*) Jean Longnon and Raymond Cazelles, Preface by Millard Meiss, The Très Riches Heures of Jean, Duke of Berry. (Musée Condé Chantilly) New York 1969; Dutch edition, Utrecht / Antwerpen, 1973). p.14

Florale motieven meanderen mee aan sierlijke ranken, oriëntaals of niet?

2. / Detail van de meanderende ranken met nog te identificeren florale motieven op het Renkums borduursel. Foto © Annemies Tamboer

3a. / Medieval Ottoman embroidery 16th century. Rijksmuseum A'dam

3b. / Linnen hoes, detail geborduurd met meander van rode en blauwe bloemmotieven, Ottoman School

3c, / Ottoman Cover fragment, linen with silk embroidery, 18th century

4. / Sits uit India / Coromandelkust, geborduurd met diverse florale motieven, datering onbekend

Op zoek naar vergelijkbare florale motieven (fig.2) zijn geen specimens aangetroffen in geïllustreerde flora's. Ook ontbreken ze in geraadpleegde boeken met merklapmotieven. Op advies van enkele experts verlegden wij ons zoekgebied naar het Oosten. Zodoende blijkt uit het Ottomaanse Rijk, opgericht in 1299, soortgelijk borduurwerk afkomstig te zijn, al sluit de datering niet aan. (fig.3abc)
Opvallend is hier de toepassing van twee contrasterende kleuren: rood / blauw terwijl op het borduursel uit Renkum de complementaire kleuren rood / lichtgroen zijn gebruikt. Niet identiek al is de gelijkenis frappant.

Het Ottomaanse Rijk wist zich in de Middeleeuwen en daarna fors uit te breiden over de landen rondom het oostelijke Middellandse Zeegebied. Producten vanuit het Verre Oosten bereikten langs handelswegen de landen in Europa aanvankelijk via dit zich ontwikkelende machtsblok. Door de oprichting van de VOC in 1602 met het handelsmonopolie om de Kaap ontstond een route naar het Verre Oosten die voor de geregelde aanvoer van Oost-Aziatische waren kon zorgen. Sindsdien kwamen de sitsen van India / Coromandelkust onder handbereik. Hoewel qua tijd als geografisch de afstand groot is,

treffen we op deze sitsen ook florale motieven aan die enigermate aan de motieven op dit Renkums borduursel doen denken. (afb.4) Niettemin is dit absoluut geen bewijs dat dit motiefje terug gaat op oriëntaalse motieven. Hooguit geeft het een zoekrichting aan. Oriëntaalse invloed treffen we wel aan op de houppelande te zien op Profile Portrait of a Lady (fig.5)
olieverf op paneel in de National Gallery of Art te Washington. Of zij Marie de Berry is of niet, dergelijke
motieven zag Marie d'Harcourt bij het Franse hof op oriëntaalse zijde die ± 1400 o.a. via Byzantium de haute couture in Parijs bereikte.

5. / Profielportret van een dame (detail) c.1410, exotisch bloem/vruchtmotief + acanthusbladeren? NGA Washington. Inv.nr.1937-1-23

Naast zoekrichting nu mogelijk ook duiding van het motief op het spoor?

Het Verre Oosten als bakermat van een specifiek motief op dit Renkums borduursel lijkt letterlijk vergezocht. Maar verder speurwerk maakt wel duidelijk dat in deze contreien de kunst van het borduren al eerder dan 1500 vóór Chr. werd beoefend. De eerste schriftelijke bron (± 5 eeuwen oud) is het boek Sri Sri Chaitanya Charitamrita. De poëet Krishnadas Kaviraj beschrijft dat Chaitanya's
moeder een zelfgemaakt borduursel, kantha geheten, liet bezorgen aan haar zoon in Puri via pelgrims die daarheen reisden. Dit borduurwerk is nu nog in Puri te bewonderen.

De mechanisatie onder het Britse koloniale bewind en de wettelijk opgelegde beperkingen nekten de traditionele productie van stoffen en borduurwerk. Eind 19de eeuw begin 20ste eeuw leek dit cultureel erfgoed verloren te gaan. Maar de Bengaalse dichter Rabindranath Tagore, die de Nobelprijs voor literatuur ontving, stimuleerde zijn schoondochter Pratima Devi om die traditie nieuw leven in te blazen en dat is gelukt.
Wereldwijd pronken nu prestigieuze musea met de mooiste kantha en verschijnen telkens weer nieuwe publicaties gewijd aan deze kunst.

Vinden wij hierin dezelfde motieven als op het Renkums borduursel? Liefst ouder dan ± 1405 maar van jonger datum zou ook prachtig zijn.

Diverse adviseurs kwamen met het idee dat hier sprake kan zijn van een versimpeling van een oorspronkelijk ingewikkeld motief, zoals het motief op de houppelande (fig. 5). Vooral bij de bloem of vrucht lijkt de kans op overeenkomst groot, zoals bij de
granaatappel, acanthus en lotus.
De granaatappel was Maria van Gelre bekend om de vruchtbaarheid
bevorderende eigenschappen.

Beschrijving volgens het Museum Catharijneconvent te Utrecht

Techniek: de ondergrond is van naturelkleurig linnen, waarop met rode, lichtgroene, blauwe en beige floszijde is geborduurd, bijna geheel in vlechtsteek. De bladeren en ranken zijn in ingrijpsteek, de haren met knoopsteek en zandsteek. De teksten en gezichten zijn getekend. Eén van onze externe deskundigen heeft bij de naamgeving van de steken enige twijfel. Via ons onderzoek en fotografie met de macrolens kan hierover op termijn hopelijk meer zekerheid verkregen worden.

6. / Kussenovertrek (detail) met Maria en Kind, beiden met aureool, links hertogin Maria van Gelre, rechts hertog Reinald IV, beiden zonder aureool en in de Gelderse kleuren rood en blauw. De profetes Hanna en de wijze Simeon zijn meestal afgebeeld met aureool.

Donoren van het OLV-klooster te Renkum afgebeeld op het borduursel?

De man rechts is gekleed in blauw, de kleur die in het borduursel verder terugkomt in de tempelkoepel en in de vier torenspitsen, hoogtepunten van het tempelcomplex bestaande uit drie gewelven. Zijn voetlange gewaad is subtiel doorweven met de heraldische kleur rood. De heilige en wijze Simeon zou als grijsaard zijn afgebeeld en met hoofdbedekking.
Zijn haardos uit roodbruine krullen harmonieert met de rossige baard.Nu nadert de ontknoping. Als dit stel bij de opdracht in de tempel niet de profetes Hanna of de dienares blijkt en de wijze Simeon ook ontbreekt, wie zijn zij dan wel? (fig.6)
Voor het antwoord zijn soortgelijke ongerijmde voorstellingen nodig van bijbelverhalen die ingevuld zijn met plaatsvervangers, meest tijdgenoten van de kunstenaars. Gesignaleerd in de volgende Imitatio Mariae spelen Maria van Gelre, Valentina Visconti

met haar ouders en Louis d'Orléans figurantenrollen in bijbelminiaturen.
Op grond hiervan is het aannemelijk dat Maria van Gelre en Reinald IV plaatsvervangers zijn. De kleuren kloppen met het blazoen van Gelre: blauw schild, rode tong en rode nagels van de gouden leeuw. (fig.7)

7a / Armorial Bellenville, heraut Gelre in blauwe tabberd met Gelderse gouden leeuw, rood getongd en rood genageld, kleuren die terugkomen in zijn beenlingen rood / blauw. 7b / Maria v. Gelre (r.) bourrelet rood/blauw geschakeerd wapen d'Harcourt / de Bourbon

De ceintuur van Reinald suggereert
goud en bevestigt ook zijn identiteit.
De rode verticale strepen kloppen met de heraldische kleur rood in het wapen van de hertog, waar de leeuw rood-getongd en rood-genageld is. Dan is er nog de hoofdtooi/bourrelet die hertogin Maria van Gelre draagt en haar eigen wapen symboliseert. De kleuren rood / blauw geborduurd in schaakbordmotief verwijzen naar de kwartieren Harcourt & Bourbon, de wapens van haar ouders: Jean VI d'Harcourt / Catherine de Bourbon.

Stichting OLV-Klooster in Renkum geïnspireerd door Moderne Devotie

De reacties op de eerste publicatie van de hypothese dat bij Maria en het Kind niet de geijkte personages maar hertogin Maria van Gelre en Reinald IV zijn afgebeeld, waren op zijn zachtst gezegd afkeurend. Het kon simpelweg niet waar zijn dat zij als donoren van het nieuwe klooster in Renkum zich ten voeten uit hadden laten portretteren op dit borduursel. Dit moest een vergissing zijn en zou vast op hineininterpretieren berusten. Donoren horen marginaal, verkleind en knielend weergegeven te worden. Nog groter dan Maria en in rollen die traditioneel door bijbelse personages ingenomen worden, lijkt vloeken in de kerk. Zo'n reactie is begrijpelijk.
Want was het heilige verwisselen met het profane niet heel ongebruikelijk?
Zou dat echt waar kunnen zijn?

8. / Maria van Gelre / Marie d'Harcourt in de hortus conclusus, Gebedenboek f.019v

Wie zo redeneert, gaat voorbij aan een opmerkelijke beweging die juist in dit tijdsgewricht opkwam en ook Maria van Gelre en Reinald IV heeft geïnspireerd, de Moderne Devotie, wat hun kloosterstichting verklaart.

Een serieuze rij voorbeelden hiervan uit de directe omgeving van Maria van Gelre maakt duidelijk dat in het kader van de verinnerlijking van de heilsgeschiedenis dit waarachtig als optie het overwegen waard is. Zich ten voeten uit laten afbeelden is niet bijzonder voor Maria van Gelre, zo bewijst ons dit bekende portret uit haar beroemde Gebedenboek. (fig.8) In onze kolommen staat dat zij hierin een Imitatio Mariae ten beste geeft. Inderdaad ten voeten uit in een hortus conclusus met witte rozen Mariabloem bij uitstek) om haar heen en een boek lezend zoals de Maagd Maria in eindeloos veel middeleeuwse voorbeelden van de Annunciatie voorkomt; de duif als Heilige Geest en God de Vader in de hoogte lijken die rol te bevestigen.

Fleur-de-lys + ongeborduurde bloem - heraldiek / symboliek vol verhalen

9. / Op de tempelkoepel een driekleurige fleur-de-lys, twee luitspelende cherubijnen. In de bovenrand een roos een rood borduurrestant,

Fleur-de-lys en de ongeborduurde bloem

In een praktisch geheel symmetrische opbouw valt op wat als unicum afwijkt. Op de tempelkoepel bevindt zich een gestileerd ornament, dat drie kleuren kent, links rood / rechts groen / goud in het midden. (fig.9) Een bekroning die zich in de heraldiek als fleur-de-lys laat benoemen. Deze Franse lelie is normaal van goud maar hier onderscheidt die zich via de kleuren rood en groen naar het voorbeeld van de hoofdkleuren in het borduursel: ranken, motieven, engelen en personages. Maria van Gelre (rood) en Maria (groen). Liturgisch past de rode kleur in het kerkelijk jaar bij Pinksteren en bij diensten waarin Gods zegen wordt gevraagd, zoals het huwelijk of een vergelijkbare overstap. De liturgische kleur groen staat voor hoop, nieuw leven en verwachting en geldt bijna het hele kerkelijke jaar. Wit is de liturgische feestkleur maar kan ook zilver of goud zijn en staat voor licht.

Merkwaardig is de vijfbladige bloem die niet ingevuld is en zich in de bovenste kruising van rode en groene ranken bevindt. Uitgaand van een restje rood kan die bedoeld zijn en moet deze vijfbladige bloem de kleur verloren hebben door slijtage net als dezelfde bloemen links en rechts aan de bovenrand van het borduursel. De contouren zijn klaarblijkelijk geborduurd met gebruikmaking van een enigszins goudkleurige zijde, wellicht beige. Rode rozen staan voor het lijden van Jezus en symboliseren de wonden aan zijn hoofd, rug, handen, voeten en zijn zijde. De witte roos geldt als symbool voor de zuiverheid van de Maagd Maria.

De Franse koningen uit de Valois dynastie kenden een blauw wapenschild beladen met de Franse lelie. De Valois dynastie telt diverse takken herkenbaar aan dat blauwe schild met Franse lelies. Ter vermindering had Bourbon de rode schuinbalk. Catharina de Bourbon,
Maria van Gelre's moeder, had dit wapen met fleur-de-lys en rode schuinbalk. Na de dood van Reinald IV hertrouwde Maria van Gelre met Rupert von Berg-Gulik. Zij schenken kerkelijke gewaden aan de Abdij van Altenberg, geborduurd met hun wapens. Maria koos ervoor het wapen van haar vader met dat van haar moeder samen te brengen in een gekwartierd wapen en te laten borduren, dat is geen toeval. (fig.10)

10. / Wapen van Maria van Gelre, op 1/4 d'Harcourt (vader), op 2/3 Bourbon (moeder). Paramenten nu in de St.Maximiliankirche te Düsseldorf / foto © Johan Oosterman, oktober 2016

Deze bijdrage is als hypothese nog volop in bewerking dankzij reacties van velen en wordt vervolgd.
Tot stand gekomen met bijzonder waardevolle adviezen en hulp van
John Bartels, Erik Bruijn, Hester Dennissen, Tanja Hilgers, Rianet Knevel, An Moonen, Dorine Stijkel, André Stufkens, Annemies Tamboer, Aebele en Elvire Trijsburg, Ed Vinck
Jacobus Trijsburg © Barchem, 2023-11-30 / correctie afbn.7a/7b 2024-04-16