Maastrichter Getijdenboek

Een onbekende donatrice heeft zich steeds knielend laten vereeuwigen

Het Maastrichter Getijdenboek is ontstaan tussen 1300-1325 in Luik-Maastricht en berust in de British Library als Stowe ms 17. Het is rijkelijk voorzien van illuminaties, waaronder telkens een knielende dame. Wellicht de dame die opdracht gaf dit getijdenboek te maken, maar waarvan niemand de naam kent, net zo min als van de maker. Het bevat unieke miniaturen, zowel profane als religieuze.

Beeldcitaten uit Maastrichter Getijdenboek bij Gebr. van Lymborch?

Een goede reden om het Maastrichter Getijdenboek aandachtig te bekijken zijn de overeenkomsten met miniaturen bij de Gebroeders van Lymborch. Berusten die op toeval of staan zij in een iconografische traditie waarvan we de reikwijdte nog moeten ontdekken?
Dat het Maastrichter Getijdenboek stamt uit het Maas-Rijngebied maakt zo'n relatie wel heel speciaal.

Morgan Bible ca. 1240, Morgan Library & Museum, New York, let op die geiten

Maastrichter Getijdenboek 1300/25 met geit

Boodschap van engelen aan herders, gedeeld met schapen, geit en hond

Maastrichter Getijdenboek, herder links kijkt op naar de engel

GvLymborch, weer een geit, herders kijken op naar de engelen

Aankondiging van de herders

Het zijn geen kopieën, wat je ziet zijn beeldcitaten over een periode van ruim 150 jaar. De geiten die de blaadjes van de bomen knabbelen in de Morgan Bible (1240) zijn een aardig voorbeeld. Dit motief herhaalt zich in het Maastrichter Getijdenboek (1300-1325) en krijgt ook nog een plekje in Les Belles Heures (1405-1409) van de Gebroeders van Lymborch.
Het is boeiend om herhaling van zulke gelijksoortige elementen te ontdekken. In elke Aankondiging aan de herders komt een hond opdraven, die herders bij het hoeden van hun schapen niet kunnen missen. In het Getijdenboek van de Meester van Boucicaut (afb. rechts) draagt de linker herder op zijn heup een kruik net als de linker herder in Les Belles Heures. De geit ontbreekt, maar de herdershond completeert het stel.

Een witte of een groene Kerst...

Wat opvalt is dat alle bomen in deze miniaturen volop in blad zitten. Dat klopt met het bekende kerstliedje: Midden in de winternacht, ging de hemel open... en speciaal de regels: "Ondanks winter, sneeuw en ijs, bloeien alle bomen, want het aardse paradijs is vannacht gekomen." Dit kerstlied gaat terug op een 17de of 18de eeuwse Franse tekst en melodie: ‘Quand le sauveur Jésus Christ’ of ‘Bon Joseph, écoutez moi’, die weer teruggaat op de Catalaanse (middeleeuwse) of Spaanse versie: El Desembre congelat. Al begint de eerste strofe daar met vorst in december, de dichter noemt wel de aprilbloesems en een ontluikende roos en vermeldt dat de meilelie bloeit. De volgende strofe

Aankondiging aan de herders, door de meester van Boucicaut (1405-1408), Getty ms 22 f 67r

laat midden in die winternacht de zon opgaan als het Kind wordt geboren. Eén strofe verder meldt dat het Kind drinkt aan de moederborst, de volgende laat drie koningen komen met geschenken. Ook Maria's bezoek aan de tempel met de eerste woorden van de lofzang van Simeon in een strofe waard. De laatste strofe vraagt ons allen Hem ons hart te geven.

Het beroemde kerstverhaal dat Selma Lagerlöf aan de bloei van de kerstroos heeft gewijd past in die traditie. Kennelijk heeft de middeleeuwer liever een groene Kerst dan een witte. Zou de kerstboom daardoor wijd en zijd uiteindelijk wortel hebben geschoten?

Vier adellijke heiligen met een eigen relatie met het Maas-Rijngebied

In het Maastrichter Getijdenboek staan op twee aparte pagina's, per pagina twee heiligen afgebeeld. Allemaal gekleed in een bontgevoerde mantel, wat wijst op een adellijke status. Allemaal voorzien van een aureool en attributen die ze herkenbaar maken. Op de website van The British Library zijn er twee geïdentificeerd.

De keuze om de andere twee heiligen te identificeren was beperkt; ze moesten vóór 1300 heilig verklaard zijn. Ligt een relatie met het Maas-Rijngebied voor de hand, dan zou dat mooi meegenomen zijn. In de hoekvullingen van het kader links zijn 4 musicerende engelen te zien en bij het kader rechts 4 evangelisten.

Sint Helena met kruis en reliek, Sint Agatha met boek en nijptang, Maastrichter Getijdenboek

St. Catharina met boek, zwaard en rad, St. Agnes met lam, Maastrichter Getijdenboek

Sint Helena

Onder leiding van St. Helena, de moeder van keizer Constantijn, is Jezus' graf ontdekt, zijn kruis, spijkers en zelfs de stoffelijke resten van de drie koningen. Die laatste liggen sinds 1164 in de Keulse Dom. Ook de Heilige Rok, het aan een stuk geweven onderhemd van Jezus dat hij droeg voor de kruisiging, heeft zij gevonden. Dit ligt in de Dom van Trier. Haar schedel ligt er in een schrijn in de catacomben, samen met enkele kruisrelieken. Op 18 augustus, de naamdag van Sint Helena, is dit schrijn voor het publiek zichtbaar. Helena van Constantinopel heeft in Trier geresideerd.

Sint Agatha

In het klooster Kamp (Kamp-Lintfort, Duitsland) wordt een stuk schedelbeen van Agatha bewaard. Dit reliek werd op 31 januari 1123 door de Cisterziënser monniken meegebracht naar het klooster Kamp. Zij was van adel. Attribuut is een tang waarmee zij werd gemarteld door haar borsten af te knijpen. Zij genas zonder dat er een spoor van verwonding achterbleef. Haar naamdag 5 februari klopt met het Maastrichter Getijdenboek waarin zij als St. Agisse staat vermeld.

Sint Catharina

Met zwaard en rad als atrributen is de identificatie van deze heilige onmiskenbaar. Catharina hoort samen met Agnes en Agatha tot de zeven primaire heiligen
van de Romeinse canon. De naamdag van Catharina,
25 november, is in de kalender van het Maastrichter Getijdenboek opgenomen. Wat de naamsbekendheid
in het Maas-Rijngebied betreft: Tongeren kreeg in 1257 het Begijnhof St. Catharina binnen zijn muren.
Het is in 1294 uitgebreid met de St. Catharinakerk. Onze-Lieve-Vrouwebasiliek in Maastricht verloor in 1794 de reliekbuste van St. Catharina als gevolg van opgelegde oorlogsheffing door de Franse bezetting.

Sint Agnes

Bisschop Balderic van Utrecht bemachtigde in ca 960 relieken van Sint Agnes van Rome. Zowel haar sterf-dag op 21 januari als de begrafenis 28 januari staan in de kalender in het Maastrichter Getijdenboek vermeld. In het Maas-Rijngebied ontbreekt een uitgesproken relatie met deze heilige. Dat zowel de naamdag als de begrafenis in de kalender zijn terechtgekomen kan iets zeggen over de naamloze dame die de opdracht gaf.

St. Servatius stichter bisdom Maastricht

Het Maastrichter Getijdenboek bevat een afbeelding van bisschop Servatius met zijn sleutel als attribuut. De kalender klopt met de data die in Maastricht / Luik in gebruik waren. Het bisdom Tongeren zou in 280 zijn gesticht en anno 384 door bisschop Servatius naar Maastricht zijn overgebracht. Tot ver in de tiende eeuw bleef de titel episcopus tungrensus bestaan als verwijzing naar het bisdom Tongeren. Het bisdom Luik omvatte na 972 zowel Maastricht als Tongeren en bestreek goeddeels het stroomgebied van de Maas.

Getijdenboek vol hoofse liefde, ridderlijke deugden en je reinste kolder

Het Maastrichter Getijdenboek staat vol met gebeden en bijbelse taferelen. Maar de hoofse liefde, je reinste kolder en ridderidealen krijgen ook ruime aandacht.

Je verwacht het misschien niet, maar vrijende paartjes, musici in een hondenkar, acrobaten die halsbrekende toeren uithalen en dieren in idiote situaties staan erin.

Zou de miniaturist in opdracht van onze dame via deze afbeelding (en veel andere) haar kritische kijk op bepaalde zaken hebben verbeeld?

De ideale ridder vecht met draken, oefent via toernooien, jaagt erop los

Sint Joris, patroonheilige van de ridders, komt eraan met gevelde lans om de vuurspuwende draak dood te maken, die symbool staat voor het heidendom. Om zich te oefenen voor de strijd trekken de ridders van toernooi naar toernooi. In plaats van een lanspunt zit er een spedias op de lans om niemand te verwonden. Wie zijn lans breekt op de tegenstander krijgt punten.

Landsheren zoals graven, hertogen en koningen komt het recht toe een pas d'armes te organiseren met veel vlagvertoon, banieren, wimpels en wapenrokken. Een ridder rijdt paard, zo is het woord ridder ontstaan. De valkenjacht, het ommetje te paard met een dame etc. vereisten naast andere talenten ook rijvaardigheid. De miniaturist wist alles ongelooflijk goed te verbeelden.

Net als alle andere paarden is ook dit paard schitterend weergegeven...