Vorstelijke bontmuts

De profeet Zacharias, linkervleugel van het altaarretabel van het Lam Gods, Jan en Hubert van Eyck, St. Bavo te Gent (B).

Opmars van de bontmuts bij Jan van Eyck

Sinds de Pruisenreizen in de 14de eeuw zien we in Europa vorsten met een bontmuts afgebeeld waarvan de oorsprong in het Verre Oosten ligt. Goed om die in beeld te brengen en voorzichtig conclusies te trekken.
Opmerkelijk is de afbeelding van de profeet Zacharias die de linkervleugel van het altaarretabel van het Lam Gods in de Sint Baafskathedraal in Gent domineert. Zijn bontmuts zien we ook op de Mozusput in Dijon, werk van Claes de Werve (1396 - 1404).

De linkervleugel van het veelluik, het paneel met de rechtvaardige rechters, is gestolen in 1934. Wat we zien is een natuurgetrouwe kopie. In de pers duiken nu en dan speculaties op over de verblijfplaats van het origineel, o.a. dit jaar op 18 juni in NRC Handelsblad.

Ons interesseren vooral de bontmutsen, de ene van bruin bont bij de ruiter op de witte schimmel vooraan, de andere van blauwgrijs bont in de rechterbovenhoek van het paneel.

De profeet Zacharias verbeeld door Claes van Werve, deel van de Mozesput bij de Chartreuse te Champmol, Dijon / foto Ad van der Zee.

Jean de Bourbon (1381-1434)

Arnold van Egmond (*1410 - † 1473)

Jean I de Bourbon stierf in 1434 in Londen in gevangenschap. Hij is door koning Henry van Engeland als krijgsgevangene meegenomen in 1416 bij de Slag bij Agincourt.
Voor Frankrijk een dieptepunt in de 100-jarige Oorlog, maar voor de Engelse koning de gedroomde overwinning na een maandenlange hachelijke krijgstocht die leek uit te lopen op een verloren veldslag.
Engelse boogschutters bleken de Franse cavalerie echter te sterk.

Huis Bergh verwierf een zeldzaam middeleeuws manuscript. Het unieke manuscript bevat twaalf kronieken o.a. over de graven en hertogen van Gelre en is rijk geïllustreerd met pentekeningen van hoge kwaliteit. Het moet rond het midden van de 15de eeuw zijn vervaardigd, mogelijk in opdracht van Willem II ‘De Rijke’, heer van Bergh (1404-1465). Het werk laat een duidelijke oriëntatie zien op het Nederrijnse gebied.

De verzameling kronieken is waarschijnlijk samengesteld na 1453 omdat de laatste kroniek het huwelijk vermeldt van Adolf van Kleef en Beatrix van Portugal in dat jaar, en vòòr 1461 omdat Karel VII nog koning van Frankrijk wordt genoemd. Het manuscript is daarmee te dateren tussen 1453 en 1461. In deze periode was Arnold van Egmond hertog van Gelre. Hij draagt op de tekening de bontmuts die in dit artikel centraal staat.

Jean de Berry vertrekt goedgemutst voor een pelgrimsreis. Miniatuur (detail) Gebr. van Lymborch in Les Petites Heures.

Jean de Berry draagt met Nieuwjaar zijn favoriete hoofddeksel. Januariblad uit Les Très Riches Heures, Gebr. van Lymborch.

Berry's favoriete hoofddeksel

Passend in de reeks bontmutsen schaart zich één van de koningen uit de Très Riches Heures. Op de witte schimmel toont de koning zelf een prachtige klassieke levade met een halshouding waar Anky van Grunsven mee voor de dag had kunnen komen.
De bontmuts, subtiel gedetailleerd, verleent zijn verschijning met de nauwelijks zichtbare koningskroon precies zoveel autoriteit, dat hij als koning in een leidende positie aan het hoofd van zijn gevolg absoluut respect afdwingt.
De populariteit van deze bontmuts onder vorsten laat zich mede door die gebruiksmogelijkheid verklaren nog afgezien van het draagcomfort.

Jacobus Trijsburg, Barchem 2018

Eén van de drie koningen. Miniatuur uit Les Tr1es Riches Heures, Gebr. van Lymborch.

De "marmousets" die Charles VI, koning van Frankrijk adviseerden, waren: Jean de Bourbon, Philippe le Hardi en Jean de Berry. Berry die het dichtst bij de koning staat, draagt de bekende bontmuts. Gezanten van Johanna van Brabant komen met klachten over vijandelijkheden van Willem, hertog van Gelre. Kroniek van Froissart in het Middelnederlands ca. 1450, KB 130B21, Den Haag

Sigismund pelsmuts

Van Keizer Sigismund wordt gezegd dat zijn bontmuts een geschenk was uit Oost-Europa en sindsdien zijn onafscheidelijke attribuut. Portret toegeschreven aan Pisanello.

Sigismund, door Piero della Francesca op een fresco uit 1451

De veelflappige pelsmuts heeft voor zover na te gaan is in de vuistdikke catalogus over keizer Sigismund van Luxemburg (Sigismundus. Rex et Imperator, 2006) geen specifieke soortnaam. Deze staat veelvuldig afgebeeld en is vele malen benoemd, maar alleen als 'kenmerkende pelsmuts', of zelfs met de noodnaam 'de Sigismund-pelsmuts'.

Deze vorm pelsmuts behoort tot de iconografie van keizer Sigismund (1411-1437), hij wordt daaraan herkend. Dat is ook logisch want hij beschouwde deze muts de facto als een kroon, ter vervanging daarvan op zijn reis.

De pelzen kwamen uit Oost-Europa. In 1410 ontving Sigismund twaalf hoofddeksels van sabelbont van grootvorst Witold van Litouwen. (p. 159).

Hertog Willem I van Gelre reisde maar liefst zeven maal naar dit gebied en nam zeker pelsmutsen mee naar Gelre. Daarom heeft de hertog een variant van deze pelsmuts op zijn hoofd, zoals afgebeeld op het tableau-vivant van de hertog die uitrijdt voor een toernooi.

Een kolossaal exemplaar is zichtbaar op de miniatuur met de knieval van hertog Willem I, waar een hoveling achter de rug van de hertog de pelsmuts meedraagt als vorstelijk statussymbool.

Soms hadden de flappen/randen een andere vorm. Op enkele afbeeldingen is de voorflap opgekruld, driehoekig van vorm en eindigt in een punt (o.a. goed zichtbaar op de Kruisdraging, waarop Sigismund de groep vorsten aanvoert, mogelijk naar een kopie van een miniatuur of schildering van de Meester van het Turijns-Milanees Getijdenboek - Jan van Eyck?), (p. 165, close-up op p. 123).

Keukenmeester van Keizer Sigismund

Sigismund op geharnast paard, p.353 cat.

Sigismund bij de Kruisdraging p.123 cat.

Naast mogelijk Van Eyck hebben niet de minsten de keizer met deze muts afgebeeld, o.a. Pisanello en Piero della Francesca op een fresco uit 1451 (p. 149).

Zijn keukenmeester droeg eenzelfde hoofdbedekking (p. 366) / zie afb. links.

Uit een tekening (p. 353) zou je kunnen afleiden dat Sigismund er zelfs mee ten strijde trok op een geharnast paard. Voorzien van veren bovenop (een hanenkam) en de oorflap omhoog geslagen. Of dit een puur iconografische afbeelding is en symbolisch of daadwerkelijk een strijdsituatie weergeeft is onduidelijk en wellicht onverstandig. Maar mogelijk is de pelsmuts verstevigd met metaal. Dat is op de tekening niet te zien, maar zou afgeleid kunnen worden aan de hanenkam bovenop, die toch ergens aan bevestigd moet worden.

Sigismund was van 14 tot 20 november 1416 in Nijmegen bij hertog Reinald IV, die hij als zijn 'bloedvriend' en 'raed des Rijx' beschouwde (p. 282 Nijsten en p. 177, noot 98 MVLS-1). Het verblijf in Gelre was onderdeel van een lange reis door het Rijk, van Konstanz naar Konstanz, van juli 1415 tot februari 1417.

Voorafgaande aan Nijmegen was hij dat jaar al in Londen (mei), Canterbury (augustus), Parijs (maart), Amiens (april en september/oktober), Brussel (november) en Dordrecht (november) geweest. (p. 64)

Gezien het jaargetijde ligt het voor de hand dat hij de pelsmuts ook in Nijmegen op had.

Als Paul en Herman van Lymborch nog leefden in maart 1416 (hun overlijden wordt in oktober van dat jaar gemeld in Nijmeegse bronnen) en niet al te ziek waren dan hebben ze hem mogelijk gezien/ontmoet in Parijs.

André Stufkens, november 2018