Ten voeten uit

Ten voeten uit...

Wie zich van top tot teen liet schilderen, hoorde absoluut bij de top...

Portret van Marten Soolmans / Portret van Oopjen Coppit, Rembrandt Harmensz. van Rijn, Rijksmuseum Amsterdam / Louvre, Paris

Marie d'Harcourt / Maria van Gelre ten voeten uit.

Ten voeten uit geschilderd...

Levensgroot of ten voeten uit geschilderd. Wat is het verschil? In miniaturen is ten voeten uit wel haalbaar, maar levensgroot is uitgesloten. Marie d'Harcourt's miniatuur ten voeten uit sluit prima aan op de picturale traditie van de verluchting van getijdenboeken.

Levensgroot afgebeeld worden is uitzonderlijk en blijft lang voorbehouden aan vorsten. Maria van Gelre had levensgroot op een muurschildering of op een tapijt niet misstaan, want hertogen en hertoginnen kennen we wel in groot formaat. Charles d'Orléans en Marie van Kleef bijvoorbeeld op het wandtapijt in het Musée des Arts décoratifs in Parijs. Ofschoon de Ridders aan de Oude Wand te Zutphen op een muurschildering uit ca. 1317 geen vorsten zijn, hun blazoenen op wapenschild en wapenrok zijn herkenbaar. Ze zijn bijna levensgroot.

Het Rijksmuseum liet weten dat levensgrote staande portretten voorbehouden waren aan vorsten en adel, tot de burgers Harmen Soolmans en Oopjen Coppit door Rembrandt werden geschilderd. Zij zijn de eerste levensgrote ten voeten uit geschilderde pendant-portretten die Rembrandt heeft geschilderd en ook nog eens de enige die hij ooit zou maken. Zo'n opvatting houdt net zo lang stand tot het tegendeel is gebleken.

Jan Six onthulde in DWDD zijn vondst: het portret van een jongeman met een magnifiek geschilderde kanten kraag. Volgens prof. Ernst van de Wetering kan hij een deel geweest zijn van een levensgroot ten voeten uit geschilderd echtpaar, de man staand, de vrouw zittend. Jan Six wil de identiteit van dit echtpaar achterhalen.

Karel IV, Rooms-koning 1346-1355, keizer 1355-1376, ten voeten uit, Fragment muurschildering (1360-70) uit de Hanzezaal van het Keulse Raadhuis. De tekst op de banderol onderstreept het belang van de Hanze. Karel IV is afgebeeld als Rooms-koning met kroon en scepter. Collectie: Museum Wallraf-Richartz, Keulen.

Wandtapijt met een verloofd stel onder een baldakijn. Collectie Musée des Arts décoratifs, Parijs. Afgebeeld zijn Charles d'Orléans (46) en Marie van Kleef (14) cf. de identificatie door Raimond van Marle, 1923. Anna Maria Cetto meent echter dat Louis de Savoie (27) en Anne de Lusignan (22) zijn afgebeeld. Elk huwelijk is in 1440 gesloten, het wandtapijt dateert uit 1460/65.

Familie van Reinoud en Maria van Gelre, ten voeten uit afgebeeld

Maria en Willem van Arkel, nicht
en neef van Reinald IV van Gelre,
cf. hypothese Zilverstifttekening (detail) UB Uppsala, Zweden.
Zie: Hofmakerij in Gelre.

Marie de Bourgogne huwde 1415 Adolph IV, graaf van Kleef-Marck, hertog Kleef 1417. De tekening
komt uit: Mémoriaux van Antoine
de Succa, n.a.v. een sculptuur.

Jan van Egmond, Maria van Gulik nicht van Reinald IV van Gelre,
cf. hypothese Zilverstifttekening (detail) UB Uppsala, Zweden.
Zie: Hofmakerij in Gelre.

Marie d'Harcourt, jonkvrouw in gebed in de rozenhof met twee engeltjes: "O, milde Maria..."

Achterzijde van de miniatuur f. 019r. met Marie d'Harcourt met de tekst in rode letters: Hier beghint van den heiligen alle dat jair durch. Van sinte andriese dein apostole antifoon.

Marie d'Harcourt was een dochter van Jean VI, graaf van Harcourt en Aumale. Haar moeder, Catherine de Bourbon was een schoonzus van Charles VI, koning van Frankrijk. Als lievelingsnicht van deze koning en diens broer Louis, hertog van Orléans, zorgde Louis voor haar bruidsgift toen zij huwde met Reinald IV, hertog van Gulik en Gelre en graaf van Zutphen. Zou zij haar prestigieus gewaad bij haar huwelijk gedragen hebben? De koning betaalde de bruiloft en was erbij. Hij vertoefde in Crécy, om er in het koninklijk woud te jagen. De miniatuur van Marie in haar vermeende bruidskleed is in elk opzicht uniek. In plaats van de geijkte pose door te knielen voor Maria (f.476v.)zien we haar staande, ten voeten uit, en neemt een engeltje haar de woorden uit de mond met een tekst in het Middelnederlands op de banderol: "O, milde Maria".

Er zijn argumenten die ervoor pleiten dat de miniatuur veel eerder is vervaardigd dan de opdracht voor het schrijven van het Gebedenboek was voltooid (1415).

1. Het formaat van de miniatuur komt niet volkomen overeen met die van het Gebedenboek. Dat is goed te zien bovenaan de miniatuur, die afgesneden is om te passen binnen de standaard van het Gebedenboek.

2. De miniatuur kent een randdecoratie die essentieel afwijkt van alle andere folia, een cruciale afwijking.

3. Marie d'Harcourt draagt géén hermelijn. Zij was daartoe als hertogin van Gulik en Gelre gerechtigd. Echter niet als zij in ongehuwde staat is afgebeeld.
Zie voor de argumentatie het hoofdstuk: Hermelijn.

4. Ten opzichte van de beschouwer staat zij naar rechts gewend, qua positie overeenkomstig de verloofde jonkvrouw bij een dubbelportret of de pendant van een echtpaar. Zij trouwde in 1405.

Voorzijde miniatuur f. 019v met Marie d'Harcourt ten voeten uit in de hortus conclusus, een ongebruikelijke pose waarin zij als het ware de Maagd Maria bij de Annunciatie navolgt.

5. De blauw-witte kleuren vallen wonderlijk genoeg samen met die van het bruidskleed van Beatrijs, zoals in het middeleeuwse handschrift in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag staat beschreven.

6. Op haar hoofdtooi, een bourrelet, bevindt zich een rozet van parels. Onder de loep blijken op de boord van haar houppelande ook pareltjes gehecht te zijn telkens op elk laagste punt van het zigzag blauw borduursel. Ook op het zwarte ceintuur staan parels in een patroon. Parels symboliseren ongeboren leven en in dit geval Marie d'Harcourt's mogelijke kinderwens.

7. Marie d'Harcourt staat in een besloten tuin met een rozenhaag, de hortus conclusus uit het middeleeuwse symbolisme, die als Tuin der Minne symbool staat voor de erotische verrukking. Zo'n afbeelding past meer bij een jonkvrouw dan een dame in huwelijkse staat. De ambiance hier legt echter een relatie met de geestelijke groei en ontwikkeling als gelovige, waarin God, Heilige Geest (duif) en Maria van belang zijn. Verwijzen de vijf ronde vensters naar de rozenkrans?

8. Omringd door de bloeiende rozen van de witte egelantier, Mariabloem bij uitstek, is zij door Bonne d'Armagnac gespiegeld, die terzijde van de hortus conclusus haar verloving met Charles d'Orléans heeft beleefd, eveneens met witte rozen in de besloten tuin.

9. Verder komt het doorbreken van de rechthoek met een arcade telkens voor in Les Belles Heures en op alle bladen in de kalender in Les Très Riches Heures. Het Gebedenboek bevat slechts twee miniaturen met arcade. In ieder geval wordt daarin de hemel verbeeld waar men als aardse sterveling niet omheen kan.

10. Gezien de vreemd gevormde handen kan men van een relatief vroeg werk van de Gebroeders uitgaan.

Katharina van Kleef (1417-1479) huwde in 1430 met Arnold van Egmond, hertog van Gelre. Haar staatsiekleed van rood zijdefluweel is gevoerd met hermelijn. Het wapen midden-onder toont heraldisch rechts: Gelre/Gulik, heraldisch links: Kleef/Marck. Deze laatste twee zijn in de bovenhoeken herhaald, linksonder Beieren, rechtsonder Brieg, resp. vaders / moeders kant van haar moeder Margaretha.

Marie d'Harcourt verloor haar echtgenoot Reinald IV in 1423. Haar Gebedenboek kreeg een vervolg. De laatste miniatuur in het Gebedenboek portretteert haar weer, nu in een nederige pose, knielend bij de Madonna in de mandorla op de maansikkel. Maria houdt een drietal meerbladige witte rozen in de hand, die staan voor de blijde, droevige en glorievolle geheimen van de rozenkrans. Zij oogt klein t.o.v. Katharina van Kleef die in haar staatsiegewaad van rood zijdefluweel gevoerd met hermelijn. Gebedenboek Maria van Gelre, miniatuur f.476v. Meesters van Otto van Moerdrecht.(?).

Stichting Het Woud der Verwachting
Polsteeg 8 / 7244 PX Barchem / opgericht 24 mrt '07
KvK 08157902 - NL 97 RABO 0317 1235 13

Tekst © Jacobus Trijsburg/Rianet Knevel, Barchem/Huissen, 2018