Marie d'Harcourt

Van ere-hofdame van de hertogin d'Orléans tot hertogin van Gulik en Gelre

Ze was ere-hofdame van Valentina Visconti, die met Louis d'Orléans was gehuwd. Op 12 mei 1405 huwde Marie d'Harcourt (1380 - ca.1430) met Reinald IV, die in 1402 hertog van Gulik en Gelre en graaf van Zutphen werd, toen zijn oudere broer Willem in dat jaar overleed zonder wettige nakomelingen. In 1423 stierf hertog Reinald ook zonder wettige erfopvolger.

Een situatie die men in Gelre ruim een halve eeuw heeft meegemaakt. Vier opeenvolgende hertogen zonder opvolgers, wel ettelijke bastaarden, zowel natuurlijke zonen als dochters, die geen recht op de hertogstitel hadden. Die geschiedenis herhaalde zich voortdurend. Nu hopelijk zonder zonder strijd om de erfopvolging, dankzij de Verbondsbrieven van 1418.

Dame d'honneur bij Valentina Visconti, hertogin d'Orléans

Dame d'honneur Marie d'Harcourt

Marie d'Harcourt, ere-hofdame bij Valentina Visconti kan als eerste hofdame achter de hertogin van Orléans afgebeeld zijn. Deze afbeelding verbeeldt het moment waarop Honoré Bovet (*1345?-†1405?) het door hem geredigeerde manuscript van Jehan de Meun, aanbiedt aan de vorstin. Afb. door de Maître du Policratique, BnF, Fr. 811, folio 1v. numérisé sur Gallica.

Het origineel is in de zomer van 1398 geschreven en aangeboden aan Louis d'Orléans. Dat ging verloren, maar er zijn drie kopieën bewaard gebleven. Deze kopie bevat o.a. de opdracht aan Madame d'Orliens, waarmee Valentina Visconti, de hertogin van Orléans wordt bedoeld. Het mi partie wapen toont heraldisch rechts het blazoen van Orléans en links van Visconti. Zou dit handschrift van vóór 1405 dateren, dan kan Marie d'Harcourt zich als dame d'honneur dichtbij Valentina Visconti, hertogin d'Orléans, bevinden.

"Madame d'Orliens" is Valentina Visconti, gekapt en gekroond zoals de moeder van Marie d'Harcourt (midden-onder). Het is vrij onwaarschijnlijk dat de slippendraagster Marie d'Harcourt voorstelt als hofdame. Daar is zij veel te jong voor, gelet op de datering van dit handschrift

Gezien het feit dat 1405 te boek staat als vermoedelijk jaar van overlijden van Honoré Bovet, redacteur van het manuscript van Jean de Meun, is de kans groot dat we in de eerste afbeelding (fol.1v.) jonkvrouw Marie d'Harcourt zien afgebeeld. Hetzelfde jaar waarin zij huwde met Reinald IV, hertog van Gulik en Gelre en graaf van Zutphen en daarna Maria van Gelre heette.
Op de tweede afbeelding (folio 8r.) uit hetzelfde handschrift zien we een arts (fycicièn) een betoog afsteken waarin hij beschuldigingen aan het adres van Valentina Visconti gemotiveerd van de hand wijst.

Dat maakt dit kleine libel van 33 pagina's, die beschreven en deels ook geïllustreerd zijn, extra bijzonder. Vergeleken met de dames d'honneur op
afb. 1 is de slippendraagster kleiner en jeugdiger.
Zou zij het manuscript onder haar arm dragen?

Aardig om te zien dat de vier onderscheiden dames elk een individueel kostuum dragen. Valentina draagt een surcotte ouvert, Marie d'Harcourt een cotehardie, de dame d'honneur achter haar een houppelande, en de kleine slippendraagster eveneens een cotehardie.

Valentina Visconti, prinses van Milaan, echtgenote van Louis d'Orléans. Rechtsboven het wapen van Visconti. Haar houppelande toont het blazoen d'Orléans.

Catherine de Bourbon, gehuwd met Jean VI, graaf d'Harcourt en d'Aumale. Haar hoofd is omkransd met edelstenen. Ze draagt een mi-partie japon met de blazoenen van Harcourt en Bourbon, het eerste van haar echtgenoot en het tweede is haar eigen familiewapen. Zij is de moeder van Marie d'Harcourt.

Valentina Visconti, prinses van Milaan, hertogin d'Orléans (1371 - 1408) in een surcotte ouvert. Ook haar gisant in de kathedraal Saint Denis draagt dit gewaad.

Omringd door witte rozen van de egelantier in de besloten tuin

Marie d'Harcourt jonkvrouw in de besloten tuin omringd door witte rozen, Mariabloem bij uitstek. Miniatuur in haar Gebedenboek, f.019v. Staatsbibliotheek, Berlijn.

De Madonna op de maansikkel geeft drie witte rozen aan Maria van Gelre. Miniatuur in haar Gebedenboek, f.476v. Staatsbibliotheek, Berlijn.

Rosendael favoriete verblijfplaats

Kasteel Rosendael was de favoriete verblijfplaats van Marie d'Harcourt en Reinald IV. Toen de Donjon van Rosendael in 1412 uitbrandde, lieten zij deze direct daarna herstellen. Wie Rosendael bezoekt, vindt in de zuidoosthoek de spreuk Tandem e spinis rosa = wat betekent: uiteindelijk groeit uit de doornen een roos. Die spreuk dateert pas uit 1616. Kasteeel Rosendael zou net als die naam van vóór 1314 dateren. Waarschijnlijk is het kasteel door Reinald I graaf van Gelre en Zutphen gesticht.

Marie de Bourgogne (1393-1463), huwde in 1415 met Adolph IV, graaf van Kleef-Marck, hertog van Kleef 1417. Ook zij draagt een houppelande met gehakkelde mouwen en op het hoofd tweedelige hennin. Marie d'Harcourt's correspondentie met haar is bewaard gebleven. Deze tekening komt uit de Mémoriaux van Antoine de Succa.

De matrilineaire erfopvolging van de hertog van Gelre, graaf van Zutphen

Zorgen voor de opvolging

Na een schaking is op aandringen van Reinoud IV in 1407 voor Jan II van Egmond bijgenaamd Jan met de Bellen en Maria van Arkel
een huwelijkscontract opgemaakt .
Het huwelijk is in 1409 gesloten. Hertog Reinoud bevestigde zijn akkoord met een vorstelijke gift van 6.000 Franse kronen. Die is trouwens pas na zijn dood in 1423 uitbetaald. Hij zat vaak krap bij kas. Maria's broer Willem van Arkel werd de beoogde opvolger als hertog van Gelre en Gulik en graaf van Zutphen, voor het geval Reinoud en Marie d'Harcourt
kinderloos zouden overlijden.

Gorkum werd in 1417 door Jan met de Bellen ingenomen. In het kasteel verschansten zich troepen van Jacoba van Beieren. Willem van Arkel, wiens vader sinds 1415 gevangen zat, voegde zich bij de belegeraars. Bij de gevechten om
het kasteel van Gorkum kwam Willem van Arkel om het leven.
Hij werd alom diep betreurd.

Onkundig van de bewapening rond 1417 liet men zich bij de verbeelding van de dood van Willem van Arkel in Gorkum, meer inspireren door de 80-jarige oorlog dan door de Arkelse Oorlogen.

Als maarschalk van Gelre was de jonker van Arkel bij de bevolking
zeer bemind. In de Revetsteeg herinnert een gedenksteen (1549)
aan zijn noodlottig sterven. Later is er tussen Jacoba van Beieren en Willem van Arkel een romance bedacht en ten tonele gevoerd, die inmiddels als fantasie is afgedaan.

Hertog uit het huis Egmond

Intussen waren Maria van Arkel en Jan II van Egmond ouders geworden van twee zoons: Arnold en Willem. Grootmama Johanna van Gulik, de moeder van Maria van Arkel, was de enige zuster van hertog Reinoud. Maria van Arkel, eerder hofdame bij Marie d'Harcourt, stierf eind 1415. Zij heeft de jammerlijke dood van haar broer niet meegemaakt. Hij had géén wettig nageslacht.
Haar zoons zijn aan het hof van Gelre opgevangen en opgevoed.
Arnold van Egmond werd door de standen, ridders en steden uit de vier kwartieren voorbestemd om Reinald IV op te volgen. Achteraf gezien is de hertogstitel alweer in matrilineaire zin vererfd. Kan het niet zoals het moet, moet het maar zoals het kan. Gelre's eenheid is dankzij de Verbondsbrieven van 1418 bewaard. Maar toen Arnold in 1423 de vereiste leensom niet kon opbrengen, koos de keizer voor Adolf van Gulik-Berg en kregen we toch weer oorlog.

Jacoba van Beieren bij het lichaam van Willem van Arkel in de Krijtsteeg, oude benaming voor de Revetsteeg, bij het Beleg van Gorcum, 1 dec 1417. Charles Rochussen (1869), Coll. Dordrechts Museum.

Verbondsbrieven 1418 van de 4 Kwartieren en de reactie namens de hertog

De Verbondsbrief van het Kwartier van Arnhem, op 3 mei 1418 geschreven en daarna gezegeld door alle steden: Arnhem, Harderwijk, Elburg, Hattem en Wageningen en de meeste ridders uit het Kwartier. Archief Zutphen @erfgoedzutphen

De Verbondsbrief van 3 mei 1418 van het Kwartier van Nijmegen, gezegeld door alle steden: Nijmegen, Tiel, Zaltbommel, Maasbommel, Gendt en de meeste ridders uit het Kwartier.

Pas in oktober 1419 kwam het antwoord, gezegeld door de hertogin, Maria van Gelre, bij de vier kwartiershoofdsteden aan. Omdat daarin de opvolging niet ter sprake kwam, besloten de steden en de ridderschap te kiezen voor Arnold van Egmond.

De brief van de hertogin in gesloten vorm, eveneens met het opvallende zegel van rode was, zoals aangetroffen in de archiefbewaarplaats van één van de vier kwartiershoofdsteden.

Zegel van Maria, hertogin van Gulik/Gelre

Heraldisch rechts Gulik/Gelre, heraldisch links gekwartierd d'Harcourt (1/4) & Bourbon (2/3).
Maria van Gelre zegelde hiermee het antwoord van hertog Rainald IV op de Verbondsbrieven van de Steden en Ridderschap Gelre van 3 mei 1418.

Haar zegel in rode was onder de tekst markeert haar positie.

Randschrift:
SIGILLUM MARIE DUCISSE IULIACENSIS ET GELRIE AC COMITTISSA TZUTPHANIE

Zegel in rode was van Maria van Gelre.

Eendrachtig, gezamenlijk en ondeelbaar

Het overlijden van Willem van Arkel op 1 december 1417 in Gorinchem, de maarschalk van Gelre, neef van de hertog en beoogd opvolger, veroorzaakte in Gelre alom verslagenheid. Hoe zou dit aflopen? Zonder een nazaat van het mannelijk geslacht kreeg Keizer Sigismund vrij spel om het hertogdom Gelre als rijksleen voor een lieve som in zijn geheel of in delen aan zijn favorieten over te doen. Zutphen zou misschien als graafschap dat in vrouwelijke lijn kon vererven, hieraan ontsnappen, maar dat zou de eenheid van vier kwartieren kunnen doorbreken.

De zelfstandigheid en groei van de steden en de macht van de ridders zou door een vreemde landsheer belemmerd kunnen worden en de inwoners rechteloos maken en hen verarmen door hoge belastingen te heffen voor de oorlogsvoering wat ten koste zou gaan van de handel.
Zulke verhalen gingen rond en de onzekerheid voedde het verlangen naar samenwerking en eendracht.

Men greep naar de pen, het enige wapen dat kans zou maken het tij te keren. Men stelde vier gelijkluidende Verbondsbrieven op. Op 3 mei 2018 zijn ze per Kwartier gezegeld door alle betrokken steden en door zoveel mogelijk ridders uit 4 Kwartieren: het Kwartier van Nijmegen (Rivierengebied), het Kwartier van Roermond (Opper-Gelre), van Zutphen (Graafschap) en van het Kwartier van Arnhem: de Veluwe.
Maria van Gelre woonde de onderhandelingen bij, terwijl Reinald IV naar Gulik verdween en zich daar ogenschijnlijk afzijdig hield. Op verzoek van Maria is nog contact gelegd met de ridderschap van Gulik, dat echter geen verschil maakte voor het eindresultaat.

Het antwoord van de hertog

Het antwoord van de hertog liet lang op zich wachten. Uiteindelijk kwam er een brief, maar zonder zijn zegel. In zijn plaats zegelde Maria van Gelre met een opvallende zegel in rode was waarin de wapens van Gulik en Gelre alsmede haar persoonlijk blazoen zijn verenigd. De hertog neemt de verbondenen niets kwalijk, zal niet tegen ze optreden, zal de land- en stadsrechten van ingezetenen en burgers respecteren en zich als landsheer conformeren aan het Verbond van Steden en Ridderschap.

Op de afbeelding boven is een geopend charter uit 1419 te zien, waarin de hertogin namens haar echtgenoot - de hertog van Gelre en Gulik - verklaart het verbond met ridderschap en steden van Gelre te zullen nakomen en geen inbreuk daarop te maken.
Dit charter bevindt zich in het oud-archief van de stad Arnhem en berust in het Gelders Archief te Arnhem.
Daarnaast zien we tevens een ongeopend charter met daaraan eveneens bevestigd het opvallende rode zegel van Maria van Gelre.

Hertogdom Gulik valt buiten dit Verbond

De personele unie die in 1393 was ontstaan door het overlijden van vader Willem, hertog van Gulik, waardoor hertog Willem behalve Gelre ook Gulik onder zijn hoede kreeg, had onder Reinald IV geen draagvlak van fervente voorstanders opgeleverd.
Het Verbond van kleine en grote steden, van ridders en knapen beperkte zich tot de vier kwartieren van Gelre: Nijmegen, Roermond, Zutphen en Arnhem. Ridderschap en steden in het hertogdom Gulik misten de boot, Gelre koos voor de matrilineaire opvolging.

Marie d'Harcourt (1380-1431?) is in 1423 ingehuldigd als Vrouwe van Aarschot, een enclace in Brabant, die met stad en heerlijkheid in bezit was van de graven van Harcourt. Het huidige omwalde jachtslot van Vaalbeek staat bekend als het kasteel van Harcourt. Het maakte van 1303 tot 1432 deel uit van de leengoederen van Aarschot en Bierbeek. Deze kaart staat in de Atlas van Jacob van Deventer (ca. 1570).

Marie d'Harcourt's laatste jaren

Als in 1423 Reinald IV sterft bij Terlet, onderweg van Hattem naar Rosendael, bevindt Maria van Gelre zich in Aarschot waar zij werd ingehuldigd als nieuwe Vrouwe van Aarschot. Stad, heerlijkheid en dorpen lagen als een enclave in Brabant. Zij kwam terug naar Grave, waar Arnold en Willem van Egmond in het kasteel verbleven. De burgers lieten haar niet binnen.

Ook de bisschop van Keulen die de jongens wilde ophalen, kwam voor een gesloten poort. Maria kreeg nergens in Gelre een voet aan de grond en vertrok naar het hertogdom Gulik, uiteindelijk voorgoed. Ze huwde Ruprecht, zoon van Adolf, hertog van Gulik-Berg en graaf van Ravensberg, die door de keizer met Gelre en Gulik werd beleend. Daarmee wonnen diens aanspraken aan kracht. Gelre koos voor Arnold van Egmond en trotseerde de keizer en diens pretendent.

Vorstelijk geschenk

Maria van Gelre schonk aan de Cisterciënzer Abdij Altenberg, waar leden van het geslacht Gulik zich na hun dood lieten bijzetten, liturgische gewaden. Met haar tweede echtgenoot bedacht zij dit klooster met een driestel, traditiegetrouw bestaand uit een kazuifel, een dalmatiek en een tuniek, rijkelijk geborduurd met kleurige zijde, goud- en zilverdraad. Kerkelijke gewaden die alleen op hoogtijdagen, zoals Kerstmis, gedragen worden, want toepassing van kleuren is (nu nog) aan strikte liturgische regels gebonden.

Wapenschilden

Jungherzog Ruprecht van Gulik-Berg-Ravensberg en zijn gemalin Marie d'Harcourt wisten dat maar al te goed. Hun geschenk dat bijna zes eeuwen glansrijk heeft overleefd, kan nog altijd met hen worden gelinkt. Hun geborduurde wapenschilden zijn op de paramenten aangebracht. Tot ons geluk leveren de wapens met de heraldische en genealogische informatie het tastbare bewijs dat dit echtpaar tijdens hun huwelijk in de periode 1426 - ca. 1430 voor dit vorstelijk geschenk tekenden. Veelbetekenend lieten zij elk hun wapen vereeuwigen.

Voor bezoekers van de tentoonstelling in Museum Het Valkhof worden deze tastbare herinneringen vanaf
13 oktober 2018 t/m 6 januari 2019 tentoongesteld.
Méér informatie over Maria's kerkschat staat hier.