Engelen bij Maria

...twee die mij wijzen naar 's Hemels Paradijzen

Waarom houden twee engelen Marie d'Harcourt gezelschap in de besloten tuin?

In de komende kerstperiode herinneren de kerstverhalen ons weer aan de rol die engelen spelen in de heilsgeschiedenis. Die begint zelfs maanden eerder als de engel de boodschap aan Maria brengt dat zij een kind baren zal, die de Zoon van de Allerhoogste genoemd zal worden.

De feestdag Maria Boodschap valt 9 maanden voor Kerstmis op 25 maart. Het is uitgerekend dit verhaal dat de basis vormt van de miniatuur, waarin Marie d'Harcourt is afgebeeld. Waarom Marie d'Harcourt twee engelen telt in plaats van die ene aartsengel Gabriël is dan wel vraag.

Twee engelen zonder geboorteaankondiging

Het Gebedenboek dat zij in handen heeft wordt door het engeltje rechts aangeraakt. Op de banderol van het linker engeltje staat: „O milde Marie“. God de Vader in de wolken waakt. De Heilige Geest daalt neer in de vorm van een duif. SBB-PK mgq42 f.019v.

Gabriël overrompelt Maria terwijl zij leest

Lees voor de bijbelteksten Lukas 1:26-38 / Mattheüs 1:18-25. Miniatuur Gebr.van Lymborch, Les Belles Heures, MeMu NewYork

Het gebed van Maria van Gelre voor haar echtgenoot hertog Reinald van Gulik en van Gelre

Linksonder kan Reinald's portret zijn.

Het Gebedenboek van Maria van Gelre bevat een gebed om elke dag te bidden.
Een bede die vraagt om haar man, Reinald van Gulik en Gelre, te behoeden.
Daarvoor worden negen engelen aangeroepen,
drie op zijn wegen, drie op zijn stegen en drie aan alle einden waarheen hij zich heen zal wenden.
Dat zij hem behoeden voor alle schade en schande.

Dit les alle daighe.
Reyner van gulich ind van gelre sich huden op hevet .
Negen engelen ich yn hu-
den bevele.
Drie in sijne[n] weghe.
ind drie in sijnre steghe.
ind drie an allen eynde[n].
dae he sich hude[n]
hyn sal weynde[n].
dat sij se an hem hude[n]
alle moessen vellen
die hem schaden of scheynde[n] wille[n] .

“Ich will heint schlafen gehen...”

Tijdens zijn speurtocht naar de bron van het kindergebed ‘'s Avonds, als ik slapen ga’ deed Anne de Vries een bijzondere vondst: het gebed zou op de grafsteen van Markgraaf Frederik van Meissen († 1324) gestaan hebben. De Vries ging op zoek naar het graf van ‘Friedrich mit der gebissenen Wange’. KLIK voor zijn verrassende speurtocht op de foto van de grafsteen die hier staat afgebeeld. Anne de Vries besluit: "Dus waarom zou Friedrich dit gebed niet geschreven hebben? Een mooie gedachte, maar pure speculatie. Er is geen enkele aanwijzing dat het gebed in 1324 al bestond.

Maar het heeft wel dezelfde achtergrond als de voorstelling op de grafsteen: de notie van engelen aan het bed, die de slapende - dood of levend - beschermen tegen boze machten."

's Avonds, als ik slapen ga,
volgen me zestien engeltjes na,
twee aan mijn hoofdeneind,
twee aan mijn voeteneind,
twee aan mijn rechterzij,
twee aan mijn linkerzij,
twee die mij dekken,
twee die mij wekken,
twee die mij leeren
den weg des Heeren,
twee die mij wijzen
naar 's Hemels paradijzen.

Engel als boodschapper en een hemels engelenkoor in de velden van Efratha bij Bethlehem

Lees voor de bijbeltekst Lukas 2: 8-18. Miniatuur Gebr.van Lymborch, Les Belles Heures, Metropolitan Museum, NewYork

Les Belles Heures
van de Gebroeders van Lymborch telt drie engelen in de wolken die voor de engelenzang niet zonder boek kunnen. De herdershond lijkt op een bepaald type jachthond, zoals we kennen van het decemberblad in de kalender van Les Très Riches Heures.

Lees voor de bijbeltekst Lukas 2: 8-18. Miniatuur Gebr.van Lymborch,Les Très Riches Heures, Musée de Condé, Chantilly

Les Très Riches Heures
het mooiste getijdenboek van de Gebroeders van Lymborch, toont de aankondiging aan de herders als een nachtelijke scène onder een sterrenhemel. De engelen zijn rijk gezegend met een scala aan muziekinstrumenten.

Jozef, Maria en Jezus vluchten naar Egypte

Deze zilverstifttekening opgewerkt met pen en inkt, uit het getekende getijdenboek, door prof. Eberhard König toegeschreven aan de Gebr. van Lymborch, toont de vlucht naar Egypte. Volgens de legende buigt een boom zich zodat het gezin zich tegoed kan doen aan zijn vruchten. Een heidense god valt van zijn voetstuk dat in stukken breekt. De engel wijst de weg. De ezeldrijver brengt graan naar de molen om het te laten malen. Een jong ezeltje volgt de ezelin, zoals op Palmzondag, als Jezus Jeruzalem binnen rijdt.

De vlucht naar Egypte in Les Belles Heures

De miniatuur in Les Belles Heures toont in dezelfde richting dezelfde scène met dezelfde rolbezetting. De Heilige Familie, bestaande uit Jozef, Maria en Jezus, trekt met hun ezel door de Sinaï woestijn.
Hier ontbreken het stadje, de ezeldrijver met een zak graan en de molen, het ezeljong en de fruitboom die zijn vruchten schenkt.
Ditmaal is de engel zeer gedetailleerd uitgewerkt. Dat geldt trouwens ook voor de kleding en de bepakking van Jozef, inclusief zijn pelgrimskruik en het halster waarmee de ezel wordt geleid.
Een aardig detail zijn ook zijn blote benen die in hoge laarzen steken. Maria zit in amazonezit met de benen links van de hals van haar ezel, maar op de tekening heeft zij de benen rechts van de hals van de ezel.

Gebr. van Lymborch laten engelen vaak zielen naar de eeuwigheid brengen

Illuminaties uit Les Belles Heures, de rest uit hun getekende getijdenboek

Beschermengel van Margarethe van Nassau

Margaretha van Nassau-Weilburg (1426-1490), ook bekend als Margaretha van Nassau-Saarbrücken en Margaretha van Rodemachern, was hartstochtelijk verzamelaarster van boeken. Zelf staat zij afgebeeld in haar eigen Gebedenboek inclusief haar beschermengel en omringd door de wapens van haar voorgeslacht. Deze afbeelding waarop zij geknield lezend aan een lessenaar is voorgesteld, met de Man van Smarten in de linkerbovenhoek (= de hemel), geeft wellicht een aanwijzing hoe de miniatuur van Marie d'Harcourt geduid kan worden.

Wij zagen een engel als boodschapper, God loven via muziek en zang, de weg wijzen of een tekst aanwijzen en tenslotte als gidsen van zielen naar de eeuwigheid. Maar engelen zijn ook bewaarengelen en beschermen een mens op zijn levensreis.

Toch nog meer engelen bij de Annunciatie

De cirkel leek rond met de beschermengelen en/of de engel als geleide of gids bij willekeurig ieder mens. In de nieuwe liturgische kalender van 14 februari 1969 handhaafde Paus Paulus VI de speciale dag voor de Engelbewaarders, namelijk 2 oktober. Ook 29 sept. bleef gewijd aan de aartsengelen Michaël, Gabriël en Rafaël. Omziend in verwondering zien wij diverse

engelen present bij de Annunciatie bij middeleeuwse en latere kunstenaars zoals blijkt uit de kleine selectie
van links naar rechts enz. Hans Memling 1482 MeMu
New York, Jacquelin de Montlucon MBA Lyon, Joseph Lommen / atelier Mengelberg Utrecht 1903 / Lambertus Kerk Vessem, Jacob de Wit 1723 / Rijks-museum, Amsterdam. Blijft het feit dat bij Maria van Gelre de aartsengel Gabriël ontbreekt terwijl God de Vader wel de Heilige Geest als duif op weg stuurt.