Eerste Kerstdag

Eerste Kerstdag vieren met Maria en Reinald IV van Gelre

Zeldzame ontdekkingen, nieuwe inzichten en schitterende miniaturen

Men kan met Maria van Gelre kwartetten, nu zij vier maal in haar Gebedenboek lijkt te staan

De Tiburtijnse Sibille voorspelt keizer Augustus de geboorte van een kind dat groter zal zijn dan alle Romeinse goden. Augustus krijgt het visioen van Maria met Kind te zien. Gebedenboek van Maria van Gelre (fol.50v). Berlijn, Staatsbibliothek der Stiftung Preussischer Kulturbesitz, ms germ quart 42

De catalogus van Ik, Maria van Gelre verrast ons met de vermoedelijke ontdekking van Reinald IV. Op deze miniatuur in Maria's Gebedenboek knielt links achter keizer Augustus een man - blootshoofds - in Gelderse kleuren gekleed: blauw en goud. Misschien maken we kennis met het eerste eigentijdse portret van Reinald IV, geopperd door Karl Keller in 1969, zo stelt Johan Oosterman vast. Zelfs de man met blauwe muts kan Reinald zijn. Of is hij Reinald's beoogde opvolger Willem van Arkel? Maria van Gelre kan rechts staan, ook in Gelderse kleuren evenals haar echtgenoot.

Het echtpaar lijkt op deze miniatuur verenigd te zijn, mocht Maria van Gelre uiterst rechts knielen achter de Tiburtijnse. Hertog Reinald IV (links) en de hertogin Maria van Gelre (rechts) vormen in dat geval een paar waarbij de vrouw vanuit de man gezien, zich links bevindt en de man gezien vanuit de vrouw, zich rechts bevindt. Dit is conform de klassieke opstelling in de kunst. Het duo lijkt aldus op een echtpaar donoren op een altaarstuk en Reinald's neef direct achter hem als schijnzoon kan vóór 1417 (diens sterfjaar) heel prima kloppen. Onomstotelijke bewijzen zijn niet te leveren.

Maria van Gelre
met een aureool?

Ook meldt de catalogus
Ik, Maria van Gelre naast
de mogelijke vondst van hertogin Maria en hertog Reinald IV van Gelre een tweede Maria van Gelre,
hier met aureool en boek. De gouden opstaande col met split, rood gevoerde mouwen en plooivalling van haar blauwe gewaad kloppen qua kleuren met de Gelderse heraldische kleuren. Vooral het rood bij de mouwen steekt af waar je bontvoering zou verwachten. Een voering van stof komt pas later in beeld ca.1425, Haardracht en hoofdtooi voltooien de verschijning van hertogin Maria compleet. De halo zou een vergissing zijn.
In het Sanctorale staan zo

Si. Barbara met toren, St. Andries met schuinkruis en Maria van Gelre.Miniatuur SBBPK_mgq42_f146r

overweldigend veel heiligen afgebeeld! Maar zou kunnen passen bij de Imitatio Mariae, die deze website noemt.
Kan zij de Heilige Maria zijn? St. Andries valt op 25 november, St. Barbara op 4 december. Op 8 december staat de Onbevlekte Ontvangenis van Maria in de heiligenkalender. In dit licht bezien is het artikel van Miranda Bloem en Johan Oosterman in het Jaarboek voor Gelderland (p 63-89, deel CXI / 2020) buitengewoon lezenswaardig. Want tot voor kort was Maria van Gelre één van de voorbeelden van een vorstin die een grote kinderwens had.
Zij stellen dat er in haar Gebedenboek zo goed als geen overtuigend bewijs of aanknopingspunt te vinden is.

Eerste Kerstdag 25 december

In het jaar 321 bepaalde keizer Constantijn de Grote dat op 25 december in plaats van de Dies Natalis Solis Invicti (= verjaardag van de onoverwinnelijke zon) de geboorte van Jezus gevierd moest worden. Sindsdien valt den Christdag op 25 december.

Sibylle voor keizer Augustus verbeeld

In het Gebedenboek van Maria van Gelre staat keizer Augustus afgebeeld op 25 december met de profetes / zieneres Albunaea. Volgens Vergilius, een Romeins dichter, zou deze Tiburtijnse sibylle - toen Augustus vroeg of hij zich zou laten vergoddelijken - hem 40 jaar vóór Christus Zijn komst aangekondigd hebben.
Althans, zo heeft men deze profetie geïnterpreteerd.

Deze miniatuur in het Gebedenboek van Maria van Gelre is één van de eerste in een rij afbeeldingen met dit onderwerp. Je kunt je afvragen of het gebruik van die klassieke bron (Vergilius) terug te voeren is tot de wel ingelichte auctor intellectualis van het project, die het concept voor het Gebedenboek uitdacht en leidde.

Populair bij miniaturisten en schilders

De Tiburtijnse sibylle werd in de Late Middeleeuwen populair. Telkens wijst zij keizer Augustus op Maria met Kind. Via dit gebaar krijgt de Blijde Boodschap een buitenbijbelse, heidense erkenning. Sinds ± 1400, ruim voor Michelangelo zijn wereldberoemde sibyllen in de Sixtijnse kapel schilderde, begon haar ster in de kunst te rijzen, zowel bij de Gebr. van Lymborch als later bij de Vlaamse primitieven.
In de Nürnberger of Schedelschen WeltChronik 1493 lijkt de miniatuur uit het Gebedenboek van Maria van Gelre nagenoeg gekopieerd. Links van Octavian (= keizer Augustus) is een edelman afgebeeld en rechts van de Tiburtijnse sibylle een edelvrouw, herkenbaar aan de hennin op haar hoofd.

Reinald en Maria bij de Blijde Boodschap?

Welke betekenis mogen wij hechten aan het idee dat Reinald en Maria in de marge van deze scène knielen? Kan het iets zeggen over hun culturele bagage en hun geletterdheid? De kans bestaat dat Maria via l'Epître d'Othéa van Christine de Pisan het verhaal al kende.

Kerst kent drie missen, de nachtmis als eerste, de tweede bij het ochtendgloren en de derde overdag. De mis bij het ochtendgloren wordt soms herdertjesmis genoemd vanwege de herders die als eersten het Kind verwelkomen en eren. De tekst in het Gebedenboek heeft betrekking op deze tweede mis, niet de hoogmis. In Rome vond deze tweede mis plaats in de Oude Stad die vooral door de Romeinse elite werd bijgewoond.

Vorstelijk vertoon met Kerst

Kerst was in Europa onder vorsten favoriet voor een spraakmakend en opzienbarend optreden.
Zo liet Koning Clovis I zich met Kerst 496 onder ceremonieel vertoon samen met 3.000 Frankische krijgers in Reims dopen door bisschop Remigius.
Widukind, hertog van Saksen zich liet zich met Kerst 785 dopen te Attigny, waarbij Karel de Grote, koning der Franken, zijn peetvader was. De paus gaf bij die gelegenheid een groot feestmaal. Widukund bleef ondanks zijn oorlogsverleden hertog. Hij is ook nog graaf van Hamaland geworden en heilig verklaard.
De Normandische hertog Willem de Veroveraar liet zich met Kerst 1066 tot koning van Engeland kronen.

Kersttoespraak

Staatshoofden wereldwijd houden een kersttoespraak. In Nederland doet koning Willem-Alexander dat en in Engeland koningin Elizabeth. Daarin richten zij zich op de spirituele kant van het leven om dichter bij de zin van Kerstmis te komen. Als Reinald IV en Maria hier knielen, dan is die datum voortreffelijk gekozen.

Bronnen met de profetie van de Sibylle

In de roomskatholieke traditie speelt de legende van de Tiburtijnse sibylle een grote rol. Zij zou volgens de legende keizer Augustus hebben gewezen op een hemels teken: een moeder met kind. Dit teken ging vergezeld van een stem die sprak: 'Haec est ara coeli' = Dit is het altaar des hemels. Daarin zag men Maria

en het Kind Jezus. De gebeurtenis is beschreven in de
Legenda Aurea en de Speculum humanae salvationis, een geïllumineerd theologisch werk uit het begin van de 14de eeuw. De belezen Christine de Pisan zal beide gekend hebben. Maria kon via haar over die kennis beschikken. De brontekst verwijzend naar een vrouw met kind staat in de dichtbundel Bucolica van de Romeinse dichter Vergilius (1ste eeuw v. Chr.).